تغییر ذائقه نسل جدید در بازیهای کودکانه

به گزارش کودک پرس  : به باور بسیاری از کارشناسان و متخصصان علوم انسانی، «بازی» یک رفتار بچه گانه و معمولی نیست و در عین سادگی، ارزانی و غیر واقعی بودن، نوعی آموزش پیشرفته و مدرن محسوب می شود که اثرات و کارکرد های مثبت اجتماعی فراوانی به همراه دارد. به همین منظور «بازی» و کارکرد های آن در سال های اخیر مورد توجه بسیاری از مربیان، پژوهشگران، روان شناسان و والدین در سراسر دنیا قرار گرفته است. نقش «بازی» در تقویت اعتماد به نفس، افزایش خلاقیت، آموزش علوم پایه، تقویت قوای حسی و جسمی، تخلیه انرژی، مقابله با اضطراب، تقویت مهارت های کلامی و ذهنی، تقویت حس تعادل، ایجاد حس نوع دوستی و تعامل با دیگران، افزایش سلامت روان و جسم، زایش انگیزه، تبادل ایده و افکار و … انکار ناپذیر است. در حقیقت «بازی» با همسالان را می توان الفبای یادگیری مهارت های اجتماعی و مدل مینیاتوری تعاملات بشری، در سنین کودکی قلمداد کرد. جالب اینکه با وجود کارکرد های بی شمار و موثر، «بازی» یکی از بی تکلف ترین و آسان ترین مهارت های اجتماعی می باشد که به هیچ عنوان متاثر از قوانین، توقعات و انتظارات جامعه نیست. حجت بی بدیل فاقد پیچیدگی و بی تکلف بودن بازی، تعیین قواعد بازی توسط خود کودکان می باشد و به همین علت «بازی» هیچگاه تحت تاثیر قواعد وضع شده در اجتماع قرار نمی گیرد. در بازی های کودکان نوشتن فیلمنامه، دکوپاژ، میزانسن یا صحنه آرایی، موسیقی متن، تعیین نقش افراد و … توسط خود بچه ها صورت می گیرد و در هر لحظه از بازی، امکان جابجایی نقش ها، لوکیشن و حتی متن فیلنامه قابل تصور است! چرا که بازی وسیله ای یا راهی برای رسیدن به هدف نیست، بلکه خود بازی هدف است و به قولی «مقصد بازی راه است.» بازی زبان مشترک همه بچه ها با فرهنگ ها و قومیت های گوناگون می باشد که گاهی اوقات بدون هیچ وسیله جانبی اجرا می شود و ممکن است ساعت ها طول بکشد و آنها را سرگرم بدارد. شور و نشاط، هیجان، سرگرمی، تفریح و لذت از مولفه های یک بازی سالم محسوب می شوند که زمینه ادامه یا تکرار آن را در اولین فرصت مناسب، فراهم می سازند. خستگی و زمان در بازی مفهوم خود را از دست می دهند. زمان در حین «بازی» متوقف می شود و تنها چیزی که کودکان در این مدت بدان نمی اندیشند، دنیای اطراف است. این تخلیه فکری و حذف موقت پلشتی های ذهن، بهترین زمان آموزش مهارت های اجتماعی، فرهنگی و حتی علمی به کودکان است. به همین منظور کارشناسان در شیوه آموزشی «های اسکوپ» یا همان «آموزش مبتنی بر بازی»  اصولی را طراحی نموده اند که با اجرای این اصول، آموزش علوم پایه از طریق بازی امکان پذیر می شود.

بازی در گذر زمان

بازی از دیر باز در جوامع انسانی و در بین اقشار مختلف جامعه با سنین و نگرش های متفاوت، جایگاه به خصوصی داشته است. در واقع بازی هیچگاه مختص کودکان نبوده و بسیاری از بزرگ سالان نیز به انجام بازی های مختلف می پرداختند. هر چند در عصر حاضر نیز بسیاری از افراد جامعه به انجام برخی بازی ها ( علی الاخصوص در مهمانی ها، مراسمات و اعیاد) علاقه خاصی از خود نشان می دهند، ولی در مجموع به سبب تغییرات اجتماعی و دگرگونی سبک زندگی، اغلب بزرگسالان، ترجیح می دهند اوقات فراغت خود را با ورزش و یا سرگرمی هایی نظیر مسافرت، رفتن به مهمانی یا مهمانی دادن، مطالعه روزنامه، مجله و کتاب، حل جدول، تماشای تلویزیون، دور دور کردن با خودرو، وب گردی و … پر کنند. بازی در اعصار گذشته شکل ها و انواع مختلفی داشت. در گذشته کودکان مصریان باستان مثل کودکان امروز با عروسک، حیوانات چوبی، توپ، سنگ، فرفره و…  بازی می کردند. در رم باستان نیز کودکان با عروسک های چوبی یا گلی بازی می کردند. بازی با توپ و بازی های فکری نیز از دیگر بازیهای رایج کودکان رومی بود. آنها همچنین خود را با ارابه های اسباب بازی یا استخوان حیوانات سرگرم می ساختند. یافتن جغجغه ای با قدمت چند هزار ساله نشان می دهد سابقه بازی و سرگرم ساختن کودکان به اندازه قدمت حیات بشر روی کره خاکی است. البته همزمان با توسعه و پیشرفت بشر، بازی ها نیز تحت تاثیر این پیشرفت ها قرار گرفتند و متنوع تر شدند. با توسعه دانش به خصوص علم ریاضیات بازی های فکری نیز ابداع شدند و در کنار بازی های حرکتی، بازی های ذهنی نیز نظیر شطرنج، پازل یا جور چین، دبرنا، تانگو و … رواج پیدا کردند.

انواع بازی ها

هر چند تنوع و تعدد بازیها امکان دسته بندی و جدا سازی آنها را کمی دشوار می سازد ولی در مجموع می توان بازیها را می توان به چهار دسته کلامی، ذهنی، حرکتی و مجازی تقسیم بندی کرد. «بازی های کلامی» که به هیچ گونه وسیله و امکانات نیاز ندارند به بازی هایی اطلاق می شوند که در آنها افراد با به کاربردن عبارت های مختلف و بازی با کلمات خود را سرگرم می سازند. بازی هایی نظیر چیستان، بیست سوالی، هُپ هُپ، مشاعره، یه مرغ دارم روزی … عدد تخم می ذاره، تکرار چند باره یک جمله که کلمات آن دارای شباهت های آوایی می باشند( دایی چاقه، چایی داغه)، دادن پاسخ معکوس به سوالات و … از جمله بازی های کلامی محسوب می شوند.

«بازی های ذهنی» که عمدتاً به وسایل و امکانات ساده ای نیاز دارند در تقویت قوای ذهنی موثر هستند. از قدیمی ترین بازی های ذهنی می توان به شطرنج، دوز، اسم و فامیل، حل چیستان و معما، سودوکو، تانگو، پازل یا جورچین و … اشاره کرد که درگیری ذهن در این بازی ها، بیش از سایر اعضای بدن می باشد.

«بازی های حرکتی» نیز به بازی هایی اطلاق می شود جنب و جوش و تحرک اصلی ترین شاخصه آنها محسوب می شوند. دامنه بازی های حرکتی بسیار فراتر از بازی های کلامی و ذهنی است و بالتبع طرفداران بیشتری نیز دارند. گرگم به هوا، قایم باشک، استپ هوایی، نون بیار کباب ببر، یه قل دو قل، هفت سنگ، جفتک چار کش، خاله بازی، سنگ، کاغذ، قیچی، بالا بلندی، نقطه بازی، تیله بازی، گردو بازی، خروس جنگی، زو، شاه و وزیر، الک دولک، شمع گل پروانه، عمو زنجیر باف، کلاغ پَر، گل یا پوچ، لی لی، وسطی و … از جمله بازی های حرکتی می باشند که البته در عصر حاضر کمتر به آنها پرداخته می شوند.

«بازی های مجازی» نیز به بازی های اطلاق می شود که از طریق یارانه و در فضای مجازی اجرا می شوند. این بازی ها که در حال حاضر طیف وسیعی از کودکان، جوانان، نوجوانان و حتی بزرگسالان را به خود سرگرم داشته اند از جمله بازی های ابداع شده در عصر اطلاعات می باشند. بازی های مجازی که به صورت انفرادی، دو نفره، گروهی، آنلاین و آفلاین قابل اجرا هستند، در سال های اخیر جایگزین بسیاری از بازی های کلامی، ذهنی و حرکتی شده اند.

بازی های بومی و سنتی در ایران

توجه به دانش و فرهنگ در ایران باستان و از سویی گستردگی اقلیمی و تنوع قومی و قبیله‌ای در کشور، باعث شده تا انواع بازیهای بومی و سنتی را با اهداف خاص و در مناسبت های گوناگون در استان های مختلف کشور شاهد باشیم. دلیل این مدعی نیز انجام بازیهای مختلف بومی و سنتی در اعیاد مختلف، مراسم شادی، عروسی، کشاورزی، موسم برداشت محصول، تغییر فصول، بارش باران، دفع خشکسالی و… در نقاط مختلف ایران می باشد. هر چند این بازی ها نیز تحت تاثیر سبک زندگی قرار گرفته اند ولی هنوز در برخی از نقاط ایران پرداختن به این بازی ها توسط عشایر و روستائیان رونق دارد و بخشی از ساختار زندگی آنان را تشکیل می دهد. این بازیها در دو گروه فضای باز و فضای بسته تقسیم بندی می شوند و این امکان را برای افراد مهیا می‌کنند که در هر مکان و شرایطی بتوانند از اوقات فراغت خود بهترین بهره را ببرند. ضمن آنکه هر کدام از این بازیها را می‌توان به گروه‌بندی‌های دخترانه و پسرانه نیز تقسیم کرد. از سویی اکثر استان های کشور دارای بازی های سنتی و بومی خاص خود می باشند ولی در در مجموع ساختار برخی از بازیها به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در اکثر نقاط ایران مشترک می باشد.

تغییر سبک زندگی، تغییر ذائقه بازی

با وجود اثرات مثبت بازی های حرکتی و ذهنی، ژانر جدیدی از بازی به نام بازی رایانه ای در جدالی نابرابر اکثر بازی های حرکتی را تحت الشعاع قرار داده است؛ تا جایی بچه ها کمتر علاقه ای به انجام سایر بازی ها نشان می دهند و حتی اسامی بسیاری از آنها را نیز تا کنون نشنیده اند! با این وجود هنوز هم بازی های سنتی در برخی شهر ها و روستا طرفداران خود را دارد و به صورت جسته گریخته انجام می شوند. ولی به جرات می توان گفت کمتر بچه ای در کشور وجود دارد که با بازی های رایانه ای آشنا نباشد و یا اینکه نام آنها را نشنیده باشد. هر چند در مشاهدات میدانی و عینی، اثری از ثمرات و کارکرد های مثبت بازی های رایانه ای به چشم نمی خورد، ولی هنوز هم برخی کارشناسان به اثرات مثبت بازی های رایانه ای اعتقاد دارند و بر این باورند بازی های رایانه ای می توانند در ایجاد انگیزه ، افزایش خلاقیت و … موثر باشند اما در عمل می بینیم که موارد ذکر شده دست کم در محیط اطراف ما  چندان کارآیی ندارند و به گفته یکی از دانش آموزان تنها فایده ای که انجام بازی های رایانه ای داشته اند،کسب مهارت در خواندن اسامی بازیکنان فوتبال در اثر استمرار در انجام بازی های فوتبال رایانه ای بوده است!

چی بازی کنیم؟

بدون شک به کار بردن جمله « چی بازی کنیم؟» توسط بچه های دهه های قبل، در مهمانی ها و مراسم مختلف، نشان از تنوع بسیار در بازی های فکری و حرکتی داشت. اما در حال حاضر نیازی به استعلام و پرس و جو در خصوص انتخاب بازی نیست و اولین گزینه روی میز، بازی های کامپیوتری است که به طرز فزاینده ای نیز در حال افزایش هستند. دردمندانه اینکه اگر تا دیروز برای انجام بازی حتماً نیاز به رایانه یا لپ تاپ بود امروز با رونق گوشی های هوشمند و اتصال آنها به اینترنت امکان انجام بازی های رایانه ای در هر کوی و برزن فراهم شده است.

دلایل گسترش بازی های رایانه ای

به طور حتم تغییر سبک زندگی و آپارتمان نشینی را می توان یکی از دلایل عمده گرایش به دنیای دیجیتال و به ویژه بازی های رایانه ای دانست. نبود یا مشاع بودن حیاط و پارکینگ بسیاری از مجتمع های آپارتمانی، فضای کم محیط داخل خانه، ایجاد مزاحمت برای طبقات مجاور در صورت انجام بازی های حرکتی و … باعث شده تا خانواده ها سعی کنند بچه ها را در محیط کوچک آپارتمان و بدون ایجاد مزاحمت برای سایرین، سرگرم کنند. البته این همه ماجرا نیست و مشغله زیاد خانواده ها و تمایل نداشتن به بازی با کودکان، افزایش ساخت و ساز و کمبود زمین های خاکی در سطح شهر ها، افزایش جمعیت خودرویی کشور و عدم امکان بازی در کوچه ها، تنوع برنامه های تلویزیونی، شهریه بالای اماکن ورزشی و تفریحی، بروز برخی مشکلات اخلاقی در سطح جامعه و در نهایت جذابیت های تصوری و گرافیکی و به روز بودن بازی های رایانه ای موجب شده تا بچه ها کمتر در خارج از خانه به بازی بپردازند. دلایل ذکر شده از جمله عوامل از رونق افتادن بازی های حرکتی، ورزش و حتی حرکات ورزشی در جامعه کنونی می باشند. از سویی ارزانی و افزایش ضریب نفوذ تجهیزات الکترونیکی و رایانه ای باعث شده تا کودکان و حتی بزرگسالان، بیش از گذشته به دنیای دیجیتال پناه ببرند. در واقع استمداد از فن آوری های نوین و پر کردن اوقات فراغت با تماشای برنامه های تلویزیون، ماهواره، سی دی، وب گردی و انجام بازی های دیجیتال با رایانه و گوشی همراه به عنوان دم دست ترین و ارزان ترین راهکار ها، مورد توجه بسیاری از خانواده ها قرار گرفته است.

«گوشی بازی» جایگزین «بازیگوشی»!

در حال حاضر دوران کودکی و نوجوانی بسیاری از کودکان که عمدتاً باید تخلیه انرژی و به اصطلاح بچگی کردن پر شود، به دورانی خاکستری و آرام تبدیل شده است که انزوا، کم تحرکی، افسردگی، بی خوابی و گوشه نشینی از شاخصه های بارز آن است.  الف -ص دانش آموز پایه هشتم یکی از شهر های شمالی کشور است که به گفته خودش روزی 4 الی 5 ساعت پای رایانه شخصی می نشیند و به انجام بازی های رایانه ای می پردازد. البته یک تا دو ساعت بازی در کافی نت و گیم نت و یک ساعت بازی با موبایل قبل از خواب را نیز باید به ساعات استفاده مدرن از تکنولوژی ایشان اضافه کرد. در واقع اگر تا چند سال قبل «بازیگوشی» یکی از ویژگی های کودکان و نوجوانان بود، در حال حاضر «گوشی بازی» به یکی از عادت های ناپسند بچه ها تبدیل شده است که علاوه بر ادای این عادت تکنولوژیک در منزل، در کلاس درس و حتی مهمانی ها، قضای آن را نیز در اتوبوس، مترو، سرویس مدرسه و حتی قبل از خواب در رختخواب به جای می آورند!

مجروحان واقعی در جنگ های مجازی

بی شک در خصوص عوارض بازی های رایانه ای و استفاده مکرر از تجهیزات دیجیتالی مطالب زیادی شنیده ایم. کم تحرکی، مشکلات عضلانی و اسکلتی، خشکی چشم، احساس درد در ناحیه مچ و کمر، بروز بیماری های گوارشی، مشکلات کلیوی در اثر محبوس نگاه داشتن مثانه و تخلیه دیر به دیر آن، خوردن غذای ناکافی یا بد غذا خوردن برای انجام ادامه بازی، گوشه گیری و انزوا و … از اثرات منفی جسمانی بازی های رایانه ای محسوب می شوند. اما اساسی ترین مشکل در این بحث، ناهنجاری های روانی و تبعات روحی ناشی از بازی مداوم و به عبارتی اعتیاد به این بازیها می باشد. زنگانه مدیر یکی از مدارس متوسطه دوره اول در این باره می گوید: «در مسیر این مدرسه که متوسطه (دوره اول) محسوب می شود، چندین کافی نت قرار دارد که برخی بچه ها قبل از آمدن به مدرسه و بعد از مدرسه بدون استثنا سری به این کافی نت ها می زنند. بماند که بعد از ناهار و کمی استراحت نیز به صورت رسمی به کافی نت رفته و ساعت ها سرگرم انجام بازی های خشن، نامناسب و هنجار شکن می شوند.»در حقیقت نبود اراده برای ترک بازی های رایانه ای و همان اعتیاد به این قبیل بازی ها، مخرب ترین اثر این فرآیند است که رهایی از آن نیاز به زمان زیاد و برنامه ریزی اساسی دارد و متاسفانه باید اذعان کرد که «مجروحان» این جنگ های خیالی نیاز به «درمان واقعی» دارند!

سخن پایانی

اثرات مثبت و بی شمار بازی های فکری و حرکتی، امکان آموزش برخی مفاهیم علمی از طریق بازی، درمانگری برخی اختلالات از طریق بازی درمانی و … باعث شده تا در سال های اخیر  به منظور توسعه و پرداختن به این بازی ها اقدامات مختلفی صورت پذیرد. بدون شک راه اندازی فدراسیون ورزش روستایی و بازی های بومی و محلی و برگزاری جشنواره های بازی های بومی و محلی در استان های مختلف کشور در همین راستا می باشد. نقش رسانه ملی را نیز نباید در این مقوله نادیده گرفت. گنجاندن بازی های بومی و محلی در مسابقات تلویزیونی و برخی فیلم ها و سریال ها می تواند در احیای این بازی ها موثر باشد. امید است خانواده ها نیز در محدود کردن فرزندان شان در استفاده افراطی از بازی های رایانه ای تلاش بیشتری از خود نشان دهند و به منظور سرگرم کردن فرزندان شان، آنها را با تجهیزات الکترونیکی مختلف مسلح نکنند چرا که خلع سلاح کودکان از این تجهیزات کاری بسیار دشوار و زمان بر است!

منبع: وحید حاج سعیدی