یک عزم جهانی برای محافظت از کودکان / صیانت از کودک و نوجوان در فضای مجازی چه سازوکاری دارد؟

به گزارش کودک پرس ،از وقتی که اینترنت پای ثابت کلاس‌های درس ایام کرونایی بچه‌ها شده، دغدغه افزایش حضور کودکان و نوجوانان در اینترنت و مواجهه زودهنگام آنها با این فضای بزرگسالانه خودنمایی می‌کند.

با ادامه‌دار شدن این کمبود، هم خانواده‌ها و هم مسوولان، بلاتکلیف رها شدن کودکان در اینترنت را احساس می‌کنند و در این میان رخدادهای ناخوشایند، گاه و بی‌گاه این سن آسیب پذیر از جامعه را هدف می‌گیرد و کمبود بار دیگر برجسته می‌شود.

«مهری طالبی اردستانی»، از فعالان عرصه زنان و خانواده و سردبیر این سوژه درباره مطالبه خود به خبرنگار فارس، توضیح می‌دهد: طبق ماده ۲ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان هر نوع اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب شود به آنان صدمه‌ جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم یا روان آنان را به مخاطره اندازد‌ ممنوع است. با توجه به عدم توفیق فیلترینگ در ممانعت از دسترسی به محتوای ناسالم، از متولیان امر مجدانه درخواست داریم طرح رده‌بندی سنی اینترنت را اجرا کنند و کودکان و نوجوانان‌مان را از ورطه هلاکت نجات بخشند.

اما طرح رده‌بندی سنی اینترنت چیست که به عنوان راه حلی برای برای پیشگیری از آسیب به جسم و روان کودکان و نوجوانان در فضای مجازی مطرح می شود؟

*ماجرای رده‌بندی سنی اینترنت چیست؟

براساس فرهنگ، تعریف رده بندی سنی در کشورهای مختلف متفاوت است؛ اما کنوانسیون حقوق کودک افرادی که سن آنها کمتر از ۱۸ سال است را کودک می داند و روانشناسان هم با تحقیق و بررسی ابعاد روحی و روانی کودکان در سنین مختلف، افراد کمتر از ۱۲ سال را کودک می‌دانند.

پیرو تعاریف مختلف از کودک و نوجوان، در کشورهای مختلف، رده بندی‌های مختلفی هم برای استفاده کودک یا نوجوان از اینترنت در نظر گرفته شده است، برای مثال کودک ایرانی قبل از ۱۲ سالگی و حتی قبل از رسیدن به سن حضور در مدرسه، با موبایل، رایانه و اینترنت آشنا می‌شود و اغلب بدون هیچ نظارتی از این ابراز استفاده می‌کند که این روزها به دلیل آموزش مجازی مدارس، سن ورود به اینترنت کمتر هم شده است. همچنین در برخی از کشورهای اروپایی سن مجاز کودکان برای ورود به شبکه‌های اجتماعی ۱۳ سال بوده که به ۱۶ سال افزایش یافته است.

«فرهاد بشیری»، نماینده مردم پاکدشت در مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون آموزش مجلس، درباره رده‌بندی سنی اینترنت، این طور توضیح می‌دهد: در پی محدودیت‌‎های کرونایی و آنلاین شدن آموزش‌ها، باید مراقبت‌ لازم برای جلوگیری از آسیب‌ فضای مجازی به دانش آموزان انجام شود و محدودیت‌‌های سنی برای دانش آموزان در استفاده از اینترنت تعیین کرد. این کار باید با کار کارشناسی دقیق انجام شود و نیازمند پیوست فرهنگی و اجتماعی است. کمیسیون آموزش مجلس هم پیشنهاداتی را درباره سیم‌کارت‌های کنترل شده دانش آموزی به دولت داده است.

*تفکیک سنی برای استفاده از اینترنت قابل اجرا است؟

موضوع رده‌بندی بازی‌ها و نظارت بر تولید، توزیع و عرضه آن‌ها اتفاقاً یکی از موضوعات بسیار مهم در حوزه مدیریت مصرف کشورهای توسعه یافته است و در غالب این جوامع دولت‌ها یا سازمان‌های غیردولتی به واسطه دغدغه‌‌های مرتبط با سلامت اخلاقی و روانی جامعه به این موضوع ورود کرده‌اند.

همچنان که  هم اکنون رده بندی سنی برای بازی‌های رایانه‌ای در همه دنیا و کشور ما الزامی و پذیرفته شده است. اولین کشوری هم که به موضوع نظارت بر بازی‌های رایانه‌ای ورود کرده، آمریکا است و خوشبختانه با تیزبینی و آینده‌نگری مسوولان ایرانی، کشور ما هم یکی از پیشروترین کشورها در این زمینه بوده است.

بنابراین شاید در ابتدای امر صحبت کردن از رده بندی سنی برای استفاده از اینترنت برای کاربر ایرانی کمی دور از ذهن باشد، اما مطالعات تطبیقی نشان داده که در دنیا اینترنت با توجه به سن افراد رده‌بندی شده و کاربران به تناسب سن خود می‌توانند از رده‌های مختلف استفاده کنند و بین سن کاربران و نوع اینترنت تناسب وجود دارد.

*رده بندی سنی اینترنت تفکر ایرانی است؟

معمولا وقتی صحبت از مباحثی مانند تفکیک اینترنت برای افراد یا رده بندی سنی استفاده‌کنندگان از اینترنت می‌شود، برخی تصور می‌کنند که این حرف ها  مختص به کشورهایی شبیه کشور ما است. اما در واقع این طور نیست. زیرا وقتی به مقررات حضور افراد در اینترنت در کشورهای پیش رو و مدعیان بیشترین آزادی نگاه می‌کنیم، متوجه می شویم که بسیاری از سایت‌های معروف و پرمخاطب در اغلب این کشورها، محدودیت‌هایی را از نظر سنی برای کاربران خود اعمال کرده‌اند که جالب توجه است.

«حسین ضرغامی»، کارشناس مسائل آموزشی به این سوال خبرنگار فارس، این طور پاسخ داده است: «محافظت از کودک و نوجوان در فضای مجازی یک مسأله جدی است؛ در کشورهای دیگر می‌بینیم که به صورت جدی محدودیت‌هایی را برای در امان ماندن نوجوانان از محتواهای ناسالم درنظر گرفتند، مثلاً فعالیت‌های برخی پیام‌رسان‌های ناهنجار را محدود کردند، یا هر سایت یک رده بندی سنی مخصوص به خود را دارد و نوجوان و کودک نمی‌تواند از آنها استفاده کنند.»

در تایید این گفته، به گزارش سایت linneyville اشاره می‌کنیم که مطلبی را درباره طبقه بندی سنی برای دارندگان حساب کاربری در برخی شبکه‌های اجتماعی و برنامه‌های کاربردی منتشر کرده است. بر اساس این گزارش، افرادی که مرز سنی ۱۳ سال را گذرانده‌اند می‌توانند از شبکه‌های اجتماعی و برنامه‌های کاربردی فیس‌بوک، توییتر، اسنپ‌چت، رِدیت، تامبلر، پینترست، اینستاگرام، استفاده کنند. افراد زیر ۱۴ سال اجازه استفاده از لینکدیان و افراد کمتر از ۱۶ سال مجوز حضور در پیامرسان واتس‌اپ را ندارند. برای رده سنی کمتر از ۱۷ سال استفاده از Vine ،Tinder ممنوع است. افراد زیر ۱۸ سال هم نمی‌توانند از برنامه Path استفاده کنند. همچنین کودک، جوان و نوجوان با اجازه پدر و مادر خود می تواند از برنامه‌های YouTube، WeChat، Keek، Kik، Foursquare، Flickr استفاده کنند.

جالب این جا است که نصب برنامه معروف و پرکاربرد چینی WeChat در خود کشور چین دارای محدودیت سنی است؛ اما در ایران این برنامه بدون هیچ محدودیتی روی همه گوشی ها نصب می‌شد.

به این ترتیب، آمریکا، آلمان، استرالیا، کانادا، روسیه، چین و بسیاری دیگر از کشورها برای رده های سنی مختلف به خصوص کودک و نوجوان قوانین متعددی را برای حضور در شبکه های اجتماعی دارند. حتی در قوانین آنها صریحا اعلام شده که والدین موظف هستند استفاده کودک از فضای مجازی را کنترل کنند و نسبت به نوع استفاده فرزندشان از این فضا به مقامات قضایی پاسخگو باشند و اگر کودکی در اثر استفاده از این فضا دچار آسیب شود دادگاه حق سلب حضانت کودک را از خانواده اش دارد.

*برای رده بندی استفاده کنندگان از اینترنت چه پیش نیازهایی موردنیاز است؟

در قانون برنامه پنجم توسعه در بندهای ۳۲ و ۳۴، کسب جایگاه برتر منطقه در توسعه دولت الکترونیک در بستر شبکه ملی اطلاعات و ایجاد، تکمیل و توسعه شبکه ملی اطلاعات و تامین امنیت آن، تسلط بر دروازه های ورودی و خروجی فضای مجازی و پالایش هوشمند آن و ساماندهی احراز هویت و تحول در شاخص ترافیکی شبکه به طوری که ۵۰ درصد آن داخلی باشد، تاکید شده است.

از این بندها متوجه می‌شویم که یکی از بخش‌هایی که در صورت راه اندازی شبکه ملی اطلاعات اجرایی می‌شد، «ساماندهی احراز هویت» است. احراز هویت در فضای مجازی، مقدمه‌ای برای رده بندی سنی استفاده از اینترنت خواهد بود. طرحی که فرد را از کودکی متناسب با سن اش و با محتوای مناسب با همان مقطع سنی، برای ورود به فضای مجازی آموزش می‌دهد و آماده می‌کند تا در نهایت نسل‌های بعدی که بزرگسالانی در فضای مجازی خواهند بود به ابزار سواد رسانه‌ای مسلح باشند. البته شبکه ملی اطلاعات و ساماندهی احراز هویت در فضای مجازی هیچ یک به طور کامل اجرایی نشد و به عنوان پیش نیازهای اساسی رده بندی استفاده کنندگان از اینترنت بر زمین مانده‌اند.

در سال ۹۸، شورای عالی مصوبه‌ای درباره «نظام هویت معتبر در فضای مجازی کشور» داشت که این مصوبه برای ابلاغ اجرایی شده است. در این مصوبه تاکید شده که «هر تعاملی در فضای مجازی کشور باید با شناسه معتبر آغاز شود و موجودیت‏‌ها در شبکه ملی اطلاعات و هر شبکه دیگری که درون یا مرتبط با آن قرار می ‌گیرند، باید هویت احراز شده داشته باشند.» اما این مصوبه هم تاکنون فرصت اجرا در سطح عموم جامعه را نداشته است.

*راه‌کار چیست؟

«سیفی»، مسئول گروه موسسه مطالعات فضای مجازی درباره راه‌ کارهای ممکن به خبرنگار فارس، می‌گوید: در حالی که مردم تصور می‌کنند راهکاری برای حضور مفید تر در اینترنت وجود ندارد، اما در واقع مسوولان راه آسان‌تر را انتخاب کرده‌اند. در سیستم معیوب فعلی خرید و فروش اینترنت در کشور، دولت‌ها از فروش اینترنت درآمد دارند و علاقه دارند که مصرف پهنای باند بین الملل افزایش یابد. این در حالی است که کشورهای پیش رو، این روش را پیاده سازی نمی‌کنند.

وی گفت: یکی راه حل‌هایی در این رابطه وجود دارد،این است که سیم کارت دانش آموزی، تبلت دانش آموزی و اینترنت پاک (white list) در اختیار دانش آموزان گذاشته شود که فقط برنامه‌های خاصی مثل شاد روی آنها قابل اجرا باشد. هدف از این برنامه‌ها، فراهم کردن زیرساخت های مناسب برای تکالیف اینترنتی بچه ها است.

به گفته وی، اگر دنیا در بحث آموزش الکترونیکی به دلیل کرونا وارد شده است، زیرساخت‌های آن را هم فراهم کرده است. در هیچ جای دنیا به بچه‌ای در سن دبستان، اینترنت ناپاک دارای برنامه اینستاگرام نمی‌دهند. در خود آمریکا هم ۳ مدل اینترنت کودک، خانواده و بزرگسال وجود دارد؛ اما ما در ایران حتی حق انتخاب را هم به خانواده ها نداده‌ایم. حتی آمریکا درباره حضور کودکان در فضای مجازی نزدیک به ۱۸ قانون دارد.

مسئول گروه موسسه مطالعات فضای مجازی می گوید: می‌بینیم که در همه بخش‌های فیزیکی و مجازی در زندگی افراد جامعه، محصولاتی که برای کودک و نوجوان وجود دارد با محصولاتی که برای بزرگسال عرضه می‌شود، متفاوت است، پس در واقع رده‌بندی وجود دارد و قابل اجرا است. ما هم پیشنهادهاتی را در این زمینه به کمیسیون آموزش مجلس ارائه خواهیم کرد.

*کدام قانون قرار است از کودک و نوجوان ایرانی در فضای مجازی، صیانت کند؟

اما حضور کودک و نوجوان در فضیا مجازی در کشور بی‌قانون و مقررات نیست و سندی ۶ محوری توسط مرکز ملی فضای مجازی با عنوان «سند راهبردی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» تهیه شده است.

نخستین محور از این سند به طراحی الگوی جامع صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی اختصاص یافته است. این محور شامل موضوعات آموزشی، تربیتی، فنی و حقوقی است. محور دوم شامل خدمات آموزش و ترویج است که به کودکان و والدین در ارتباط با فضای مجازی ارایه می شود. سومین محور به حمایت از تولید محتوا و فعالیت های لازم در حوزه تولید محتوا اختصاص یافته است. محور بعدی مربوط به سرویس های ایمن و ابزارهای مورد نیاز در حوزه مراقبت است. اقدام های لازم برای این محور نیز در سند مناسب با نیازهای جامعه لحاظ شده است. مشاوره، امداد و ایجاد خط کمکی نیز محور پنجم است. پشتیبانی سرویس های قضایی و انتظامی از افراد آسیب دیده احتمالی نیز محور بعدی در نظر گرفته شده برای سند صیانت از کودکان و نوجوانان است.

مهمترین رویکرد این سند، استفاده از فضای مجازی متناسب با رشد سنی و عقلی کودکان است. این سند به دنبال این نیست که کودکان و نوجوانان را به طول کلی از این فضا دور سازد بلکه به صورت گام به گام مهارت ها را به کودکان برای ورود به این فضا آموزش خواهد داد و زمانی که کودک به ۱۸ سالگی رسید، والدین نگرانی از حضور وی در فضای مجازی نداشته باشند. تربیت مصونیت بخش، هدف اصلی تنظیم این سند است.

به طور کلی، ایجاد فضای مجازی صیانت شده مبتنی بر شبکه، متناسب با ارزش های ایرانی اسلامی و تامین خدمات و محتوای مناسب با اقتضائات سنی کودکان و  نوجوان از جمله اهداف تنظیم این سند است. این سند در تلاش است تا فرصت های متصور شده فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان را تقویت کرده و با کمک خانواده‌ها آسیب آن را به کمترین میزان ممکن برساند.

بنابراین نقشه راهبری در این زمینه وجود دارد؛ اما مشکی اصلی اینجا است که تصمیمات و مصوباتی که مرکز ملی فضای مجازی و شورای عالی فضای مجازی به عنوان مرکز فراقوه‌ای و هماهنگ کننده می‌گیرند، چندان ضمانت اجرایی ندارند.

*سیاست و عملکرد منفعلانه مسوولان در نظام‌مندکردن استفاده از اینترنت ارزیابی می‌شود

در آخر بحث، این سوال مطرح می شود که چرا با وجود دستگاه‌های متعدد در کشور، این وظیفه مهم در برابر بخشی از جمعیت کشور، بر زمین مانده است و آیا کسی قصد ندارد بر انجام شدن یا نشدن این وظایف نظارت کند؟

«علی کریمی فیروزجایی»، عضو هیأت رئیسه مجلس: وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت آموزش و پرورش باید در تعامل با هم برنامه عملیاتی ملی برای سالم سازی و الگو سازی فضای مجازی را ارائه کنند. وظیفه دستگاه‌های دولتی در این باره مهم و زیر بنایی است و دولت باید از فرهنگ ملی در فضای مجازی صیانت کند که تداوم سیاست منفعلانه در ارتباط با فضای مجازی، امنیت ملی کشور را تهدید خواهد کرد و خسارت بی توجهی به نظام‌مندکردن استفاده از فضای مجازی جبران ناپذیر خواهد بود.

وی افزود: مرکز ملی فضای مجازی هم در تعقیب سیاست‌های هدفمند و پدافندی کارآمدی لازم را ندارد.

وی گفت: مجلس در سال آینده با ارزیابی دقیق عملکرد دولت در ساماندهی فضای مجازی به وظیفه خود عمل خواهد کرد.