گزارشی از کودکان کار در ایلام/ من عباس، کودک کار هستم

کیف ورزشی را بر می دارد و با صدای بوق آژانس به بیرون می رود و راهی باشگاه ورزشی شده تا به ورزش مورد علاقه اش که بسکتبال است برسد.

برنامه کلاسی درسی زبان و موسیقی مورد علاقه اش را هم پدر و مادر طوری برایش در تابستان تنظیم کرده که بتواند بخوبی از اوقات فراغت استفاده و نهایت بهره را از تعطیلات ببرد. تصویر دوم: طبق معمول هر روز عقربه های ساعت روی عدد 7 که می رسد صادق سراسیمه از خواب بیدار می شود و بعد از اینکه آبی به سر و صورتش می زند بساط عروسک هایی را که قرار است امروز بفروشد داخل کیسه ای بزرگ جمع می کند و راهی بازار می شود.

او سعی می کند خود را زودتر به خیابان سعدی شهر ایلام برساند تا جایی را که هر روز دست فروشی می کند کسی اشغال نکرده و بتواند بسطاش را همانجای همیشگی پهن کند.

 

این روایت زندگی صادق یکی از کودکان کار شهر ایلام است که بقول خودش هر روز تکرار می شود، بر خلاف او که هر روز بزرگ می شود ولی بساط همان بساط است و عروسک ها هم همان عروسک ها!عباس یکی دیگر از کودکان کار شهر ایلام است که در خانواده ای فقیر زندگی می کند، شغل او خرید کارت های کوچک دعا و فروش آن با مبلغ بیشتر در بازار و معابر به مردم است.

پدرش کارگر فصلی است، خانه استیجاری آنها در یکی از مناطق حاشیه شهر ایلام قرار دارد و او مجبور است برای کمک به امرار معاش زندگی هر روز صبح مسیر دو کیلومتری را پیاده طی کرده تا به قلب شهر که همان چهار راه سعدی است برسد و دستفروشی اش را انجام دهد. او به علت عدم تمایل شخصی تا دو سال گذشته به مدرسه نمی رفته ولی پس از حمایت از سوی مرکز حمایت از کودکان کار شهر ایلام مهرماه پارسال در مدرسه ثبت نام و زمینه تحصیلش فراهم شده است.

 

او در مورد شغلش می گوید: با توجه به سن کم و نداشتن مهارت خاص تنها کاری که برایم آسان و کسب درآمد می کردم دستفروشی بود.عباس در شیفت مخالف مدرسه کارت های کوچک دعا را که دانه ای 200تومان است را می خرد و با قیمت هر کدام دو هزار تومان میفروشد و از این شیوه کسب درآمد و امرار معاش می کند. او هر روز صبح برای دست فروشی که از خانه بیرون می زند ناهاراش را با خوردن ساندویچ در پارک کودک شهر سپری و تا شب در خیابان کار می کند. داستان زندگی محمد 12ساله هم که به علت فقر در خیابان کار می کند تلخ و اندهناک است، او هم تا چند سال گذشته به علت کار کردن ترک تحصیل کرده ولی با پیگیری مرکز حمایتی کودکان کار شهر ایلام اکنون هم کار می کند و هم درس می خواند.

امیر درآمدش را از جعبه سیاه کفاشی که هر روز زیر بغل می گذارد و شاید هم از جثه اش بزرگتر باشد کسب می کند، او را شاید بیشتر رهگذران خیابانهای شهر ایلام بشناسند، کودکی که چهره معصوم کودکانه و لطافت دستانش در پشت لکه های سیاه واکس پنهان شده است. او هم پدرش کارگر و در یکی از محله های فقیر در حاشیه شهر ایلام زندگی می کند و یک خواهر کوچکتر از خودش هم دارد که به علت مشکلات مالی درآمدش را از طریق واکس زدن کفشهای عابران در خیابان کسب می کند. او از لحظاتی می گوید که با صدا کودکانه و خواهش و تمنا مجبور است رهگذران را راضی کرده تا کفشهای آنها را واکس بزند و از این راه یک اسکناس دو هزار تومانی را نصیب خود کند.

 

روایت این کودکان، تلخ اما داستانی واقعی از زندگی روزمره آنهاست که بجای کودکی کردن و شادی از دنیا به مردانی کوچک تبدیل شده که سهمشان از این دنیا کار کردن در دنیای کودکی و کسب حداقل درآمد شده است.کودکانی با زندگی های شگفت انگیز که ما همه روزه در گذر از کوچه و بازار آنها را می بینیم و بی توجه به علت کار کردن آنها در زیر تیغ آفتاب تابستانه و سوز شلاق سرما با کارهای مختلف اوقات خود را سپری می کنند.

کار کودک از سوی سازمان های بین المللی فعالیتی استثماری تلقی می شود و بر اساس قانون صندوق حمایت از کودکان(یونیسف) کار برای کودکان ممنوع است، در حالیکه این کودکان به کارهای بسیار معمول نظیر کار در کارخانه، معدن، کشاورزی، کمک در کسب و کار والدین، دستفروشی و غیره تن می دهند. بر اساس آمار سازمان جهانی کار سالانه 250 میلیون کودک 5 تا 14 ساله در جهان از کودکی کردن محروم می شوند و طبق این آمار 120 میلیون نفر از آنها وارد بازار کار می شوند و مشغول به کار تمام وقت هستند.

 

از این شمار 61 درصد در آسیا، 32 درصد در آفریقا و هفت درصد در آمریکای لاتین زندگی می کنند و بر اساس آمارها قاچاق انسان از راه های عمده وارد کردن این کودکان به بازار است. اگر سن پایان کودکی را براساس پیمان نامه حقوق کودک زیر 18سال در نظر بگیریم در سال 2002 بیش از 350 میلیون کودک و نوجوان به جای پرداختن به تحصیل کار می کرده اند. اگر چه آمار دقیقی در مورد کودکان کار در ایران وجود ندارد ولی بر اساس آمارهای غیر رسمی بیش از 20 هزار کودک کار تنها در تهران تایید شده است.

بر اساس سرشماری سال 75 بیش از چهار درصد جمعیت شاغل کشور را گروه سنی 10تا 14سال تشکیل می دهند و بر اساس همین آمار جمعیت شاغل کشور 5.14 میلیون نفر بوده که چهار درصد آن معادل حدود 600هزار نفر می شود. در سال 75حدود 380هزار کودک در سن 10تا 14سال در ایران کار ثابت داشته اند. اما آنچه در این میان بیش از همه مورد توجه قرار دارد آسیب پذیری کودکان در مقابل انجام کارهای مختلف است که موجب شده این افراد در شرایط بسیار نامطلوب از نظر تغذیه، بهداشت و انجام کارهای خطرناک قرار بگیرند. این کودکان می توانند براحتی بازیچه دست بزهکاران حرفه ای اعم از سارقین یا باندهای توزیع مواد مخدر، عوامل ایجاد خانه های فساد و غیره قرارگیرند و از طرفی محرومیتشان از تحصیل آنها را در ایجاد یک زندگی سالم در آینده تضمین نمی کند.

این کودکان به نوعی بدون گذراندن دوران کودکی و شادی کودکانه متناسب با این سن ناگهان بزرگ شده و گویی کودکی آنان زیر بار و سنگینی کار کشته می‌شود و مردانی کوچکی هستند که از مرد هم مردتر می شوند.بدیهی است که در اثر این پدیده هم جامعه کنونی و هم آینده جامعه از نظر عدم پرورش صحیح نسل آینده متاثر می‌شود و این سرکوبی استعدادها و فشار زندگی در کودکی، در آینده به صورت واکنش‌های منفی به جامعه بازگشته و منجر به بزهکاری و مشکلات بسیاری می‌شود.

 

با توجه به اینکه کار کردن کودک آنها را از کودکی کردن محروم و آسیب پذیری جسمی و روحی آنها را از حقارت و کوچک شدن گرفته تا دردهای جسمی که بر اثر کار متحمل آن می شود و یا در معرض قرار گرفتن سوء استفاده های جنسی و غیره را بدنبال دارد، مجموع این مسایل موجب شده تا پدیده کودکان کار به مساله اجتماعی و یک آسیب و معضل اجتماعی تبدیل شود. تحقیق های مختلف و متعددی در خصوص بررسی پدیده کودکان کار تاکنون انجام گرفته که نتیجه عمده عمده آنها نشان می دهد که عواملی چون نارسایی نهادهای اجتماعی کننده ای مثل خانواده و مدرسه و فقر اقتصادی خانواده های کودکان خیابانی علت بروز این پدیده اجتماعی است.

 

از طرفی نیز فقدان نظارت کافی از سوی سازمان های مسوول و الگوهای نادرست کنش متقابل بین شهروندان و کودکان خیابانی همه دست به دست هم داده تا پدیده کودکان خیابانی که عمدتا کودکان کار درخیابان هستند کماکان به عنوان مشکلی صعب العبور در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور خودنمایی کند. در مجموع در بیشتر تحقیق هایی که انجام گرفته فقر اقتصادی مهمترین علت کار کردن کودکان در خیابان و محروم شدن آنها از کودکی است.

 

اما حضور کودک در خیابان و کار کردن آنها چه تاثیری بر روی کودک و روحیه لطیفش خواهد گذاشت؟

***مدیر کل بهزیستی ایلام در این خصوص می گوید: با توجه به اینکه کودکان کار از محیط خانه دور و کنترل بر آنها کمتر می شود درصد اینکه در معرض آسیب های اجتماعی مختلف قرار گیرند بیشتر می شود.

زهرا همتی بیان کرد: کودک کار با توجه به آگاهی محدودی که دارد شناخت درستی از محیط پیرامونش نداشته و قدرت درک و تجزیه و تجلیل بسیاری از رویدادهای پیرامون خودش را نخواهد داشت و امکان اینکه مورد سوء استفاده قرار بگیر بسیار بالاست.

 

وی ادامه داد: از طرفی کودک کار بیشتر زمان خود را در خارج از خانه و تعامل با افرادی سپری کرده که خانواده از آن بی اطلاع و در جریان آنها قرار نخواهد گرفت.وی اظهار کرد: کودکان کار به علت اشتغال ذهنی و جسمی به کسب درآمد فرصت پرداختن به دنیای کودکی و تفریح، ورزشی، یادگیری و آموزش را نداشته و عمده آنها از همسن و سالهای خود جا می مانند.

مدیر کل بهزیستی ایلام گفت: این کودکان در مواجه با دیگر کودکان همسن و سال خود احساس حقارت کرده و تمایل به تحصیل را از دست داده و بجای آموزش علاقه مند روی آوردن به کار هستند.

وی گفت: بهزیستی علاوه بر حمایت مادی از این کودکان سعی می کند از ترک تحصیل آنها جلوگیری و زمینه کسب آموزش برای آنها فراهم باشد.

به گفته همتی، از طرفی توانمندسازی خانواده های این کودکان نیز در دستور کار بهزیستی قرار داشته تا شمار این کودکان به حداقل ممکن کاهش یابد.اما نحوه شناسایی و ارایه خدمات حمایتی به کودکان شهر ایلام چگونه است و این افراد در چه وضعیتی قرار دارند؟

اداره کل بهزیستی ایلام با راه اندازی مرکز آموزشی و حمایتی کودکان کار در شهر ایلام که بصورت خصوصی و با نظارت این سازمان فعالیت دارد از کودکان کار حمایت می کند.90درصد کودکان کار ایلام دارای سرپرست هستند مسئول مرکز آموزشی حمایت از کودکان کار شهر ایلام می گوید: بیش از 90 درصد کودکان کار ایلام دارای والدین و سرپرست بوده ولی به علت از هم گسیختگی ساختار خانواده ها مجبور بکار شده و کمتر از 10 درصد کودکان کار بی سرپرست و سرپناه هستند.

 

طیبه عبدالهی بیان کرد: اگرچه ایلام از پدیده کودکان کار مسثتنی نیست ولی این آسیب اجتماعی در شهر ایلام در مقایسه با سایر مناطق کشور کمرنگ تر و متفاوت تر است و اگرچه به علت مشکلات اقتصادی جامعه از گسترش این پدیده نباید غافل ماند. شناسایی 44کودک کار در شهر ایلام وی ادامه داد: در شهر ایلام در طول سال 96 در مجموع 44 کودک کار جمع آوری شده که بر خلاف دیگر مناطق کشور که این پدیده ترکیبی از دو جنس دختر و پسر است ولی در این استان تمامی کودکان کار پسر هستند.

وی اضافه کرد: پدیده کودکان کار ممکن است زمینه را برای رواج پدیده کودکان خیابانی بوجود بیاورد ولی خوشبختانه در استان ایلام تمامی کودکان شناسایی شده کودک کار بوده و ایلام فاقد کودک خیابانی است. عبدالهی با بیان اینکه کودکان کار و خیابان دو مقوله جدا از هم هستند افزود: کودکان کار به کودکانی گفته می شود که سرپرست دارند ولی به علت مشکلات اقتصادی بعنوان بازوان اقتصادی خانواده ها مجبور به کار در خیابان می شوند در حالیکه کودکان خیابانی به کودکانی گفته می شود که سرپناهی ندارند و تمام اوقات روز و شب را در خیابان ها سپری می کنند.

اما به عقیده بسیاری از جامعه شناسان کودکان کار به علت عدم آگاهی کافی و به علت کسب درآمد ممکن است مورد سوء استفاده برای توزیع مواد مخدر و سوء استفاده های جنسی قرار بگیرند ولی در استان ایلام تاکنون گزارشی در این خصوص ارایه نشده است. تمامی کودکان کار شهر ایلام پسر هستندبه گفته عبدالهی، عمده این افراد به علت بد سرپرستی یا نداشتن سرپرست به کار روی آورده اند که همگی پسر و میانگین سنی آنها بین 6 تا 14 سال است.

وی نحوه ارجاع این کودکان به این مرکز را از طریق جمع آوری واحد اورژانس سیار بهزیستی، خود معرف و یا معرفی از سوی مراجع قضایی اعلام کرد.وی پیگیری وضعیت تحصیلی و بازگشت آنها به مدرسه، ثبت نام در کلاس های تقویتی، هماهنگی با سازمان فنی و حرفه ای جهت حرفه آموزی کودکان در زمینه های مختلف معرق، مکانیک، نجاری و غیره را از جمله حمایتهای این مرکز از کودکان کار شهر ایلام برشمرد.وی همچنین بازدید از محل سکونت مراجعان به منظور فراهم کردن زمینه توانمندسازی خانواده های این افراد، برقراری بیمه خویش فرمایی، پرداخت کمک های موردی، اردوهای یک روزه و خمات فرهنگی و ورزشی را از دیگر خدمات ارایه شده با هماهنگی بهزیستی به این کودکان برشمرد.

اما با توجه به اینکه پدیده فقر در هر جامعه ای وجود داشته و پیامد آن آسیبهای اجتماعی نظیر کودکان کار است چه راهکاری برای کاهش و رفع این مشکل وجود دارد؟

توانمندسازی خانواده های این کودکان راهکار رفع معضل معاون امور اجتماعی اداره کل بهزیستی ایلام در این خصوص می گوید: اگرچه بهزیستی ساماندهی این کودکان را انجام می دهد ولی با توجه به اینکه علت اصلی کار این کودکان در خیابان فقر اقتصادی بوده باید راهکارهایی برای توانمندسازی خانواده این افراد ایجاد شود. شاپور کردی بیان کرد: در کنار ساماندهی کودکان، آگاه سازی خانواده های آنها از خطرات ناشی از کار کودکان در خیابان و از طرفی توانمندی خانواده های این افراد مهم و اساسی است.

 

وی ادامه داد: با توجه به اینکه بر اساس قانون یونیسف کار برای کودکان ممنوع بوده باید با فراهم کردن زمینه توانمند سازی والدین این کودکان به بهبود وضعیت معیشتی این گونه خانواده ها کمک کرد که این اداره کل از طریق مرکز حمایتی کودکان کار شهر ایلام تاکنون اقدامهایی در این زمینه انجام داده است.

به گفته کردی، کودکان باید در هر صورت تا قبل از 18سال کودکی کنندنه اینکه علاوه بر تن دادن به مشاغل سخت و زیان آور کار کرده و از کودکی کردن محروم شوند.