استفاده از نقاشی توسط کودکان در درمان برخی بیماری‌ها

نمی‌توان تاریخ دقیقی برای تصویرگری ارائه کرد. از زمانی که انسان را در تاریخ پیدا کرده‌ایم، تصویرسازی‌های او را هم با اهداف گوناگون دیده‌ایم. مثل نقاشی‌هایی که در غارهای سراسر دنیا دیده می‌شود. در ایران هم درکنار متون ادبی وحماسی، تصویرگری هم دیده شده است. با پیدایش چاپ سنگی که موجب تکثیر کتاب‌ها شد، بخصوص از عصر صفوی به بعد، این نوع کتاب‌ها هم بیشتر در دسترس قرار گرفت.

تصویرگری جدی کتاب کودک در ایران باز می‌گردد به سال 1345 که توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آغاز شد و تا امروز به رشد شگفت‌‍‌انگیزی رسید و از همان زمان تاکنون توانسته موقعیت‌های زیادی را در سراسر دنیا به دست آورد.

دقیقاً همین‌طور است که می‌گویید و این دو جنبه باید در کنار هم قرار بگیرند. در کتاب‌های سنین پایین مثلاً از 3 الی 7 سالگی به‌دلیل اینکه کودک هنوز قادر به خواندن درست نیست، نقاشی بر متن غلبه دارد. همان‌طور که سن کودک بیشتر می‌شود، داستان‌های کوتاه و ساده نیز به کتاب اضافه می‌شود تا سن نوجوانی که کم‌کم تصویرگری محو شده و بعد از این سن تبدیل به رمان می‌شود.

بله؛ در تمام طول این مسیر از سه سالگی تا پایان نوجوانی، صحنه‌های کشتار و شکنجه حیوانات مثل سر بریدن، پوست کندن و جنایات انسان‌ها مثل اعدام، قتل، کتک‌کاری و… به هیچ‌وجه قابل ارائه نیست چون قطعاً نقش آن در ناخودآگاه کودک می‌تواند فاجعه‌آفرین باشد و این توجه هم برای نویسندگان و شاعران و هم برای تصویرگران و مهمتر از همه برای والدین باید در نظر گرفته شود؛ چون ممکن است به خاطر سودجویی کتاب‌هایی چاپ شود که این مسائل را در نظر نگرفته باشد.

شما هم کار تصویرگری برای کودک انجام می‌دهید، هم نقاش کودک هستید و هم به طور کلی کارتان نقاشی است. از تجربه پیش بردن همزمان این حوزه‌ها که با وجود شباهت‌ها ماهیتاً تفاوت‌هایی هم با هم دارند، بگویید.

از یک نگاه کلی این سه حوزه از نظر من به هم وابسته و مربوط‌اند و از نگاهی جزئی‌تر باید عرض کنم که حرفه اصلی‌ام تصویرگری کتاب کودک است و در جوارش 30 سال است که نقاشی و تصویرگری را تدریس می‌کنم. نقاشی برای کودکان و تصویرگری برای هنرجویان و دانشجویان. یعنی سعی کرده‌ام آنچه از تجربه نقاشی کردن کتاب‌ها و پروسه طولانی چاپ یک کتاب و شرکت در بی‌ینال‌ها و ارائه یک کتاب به ناشران خارجی به دست آورده‌ام با هنرجویان تقسیم کنم و آن را دست به دست کنم. نقاشی‌هایم هم به نوعی تصویرگری‌هایی آزادتر و الهام‌گرفته از داستان‌ها یا اشعار یا روایت‌ها و افسانه‌ها هستند ولی در خدمت کامل آنها نیستند.

می‌دانید، این دو کار خیلی به هم انرژی و توان می‌دهند. تا جایی که بعضی وقت‌ها فکر می‌کنم شاید من اول از هر چیز یک معلم هستم. در جریان این سی سال تدریسم، شاگردان توانایی به جامعه تحویل داده شد. چه از میان دانشجویانی که هنرمندان بنامی شدند و چه از میان کودکان که جوانان وهنرمندان قابل امروزند. توانسته‌ام با سبک‌های خاص هر شاگردی تکثیر شوم و این خود دنیایی از کامیابی در یک زندگی کوتاه زمینی است.

اگرچه بین 3 الی 4 سالگی با روش‌های مخصوص می‎توان‌ آموزش نقاشی را شروع کرد ولی 5 الی 6 سالگی بهترین زمان است. ضمن اینکه بالا‌تر از آن هم هیچ‌وقت دیر نیست.

این سؤال خیلی مهمی است که قبل از اینکه کوتاه و فشرده به آن پاسخ بدهم، اول باید ذهن والدین را در این باره روشن کنم. «ناسا» (NASA) که یکی از بزرگ‌ترین مراکز تحقیقات علوم و فناوری در امریکا است، در سال 2005 مطلبی منتشر کرد با عنوان «یک سند تکان‌دهنده و مهم» که مقاله‌ای است تحقیقی و موشکافانه با آمارهای بسیار از جنبه‌های مختلف تأثیر هنر بر روند آموزش کودکان در یادگیری علوم دیگر. این مقاله با همکاری برجسته‌ترین متخصصان هنر، آموزش، روانشناسی، جامعه‌شناسی، عصب شناسی و… همراه است. این مقاله با آمارهای دقیق و تجربه‌شده نشان می‌دهد که «هنر ستون فقرات یادگیری علوم دیگر است.» در این مقاله آمده است که اگر بخواهیم کودکان ما علوم، ریاضیات، ادبیات و هر علم دیگری را در طول تحصیل یا در آینده یاد بگیرند، آن هم عمیقاً و نه فقط حفظ کنند، باید آنها را وارد حوزه هنر کنیم تا رشته‌های عصبی مغز آنان قوی و شیار مغزی‌شان عمیق شود و علوم را خیلی راحت در سیستم مغزی خود برای همیشه جای دهند و به دانشمند رشته مورد علاقه خود تبدیل شوند. می‌دانید که مغز انیشتین بعد از مرگش در الکل نگاه داشته می‌شود و عکس آن در اینترنت قابل دسترسی و رؤیت است.

پس از سال‌ها بررسی روی مغز او به این نتیجه رسیده‌اند که وی شیارهای مغزی عمیقی داشته که حاصل تفکر زیاد و خلاقیت‌هایی است که در زمینه علوم به دست آورده بود. انسان در هنر از هیچ، یک اثر هنری خلق می‌کند. مثلاً شما از یک زمینه سفید یک شاهکار نقاشی می‌آفرینید یا از یک زمین خرابه یک شاهکار معماری و از یک کاغذ سفید یک داستان و از‌ سازی که آن هم از تخیل سازنده‌اش به وجود آمده، یک شاهکار موسیقی می‎سازید. همین‌طور در تمام هنرها با تخیل عالمی را به وجود می‌آورید. پس تخیل و فکر کردن و به وجود آوردن، آن اصل هستی را در بر می‌گیرد. انیشتین می‌گوید «تخیل مهم‌تر از دانش است زیرا دانش محدود بوده اما تخیل تمام جهان را دربرمی‌گیرد و پیشرفت را تحریک می‌کند و تکامل را به دنیا می‌آورد» و این راز اصلی عمق شیارهای مغز او است.

دانشمندان «ناسا» تمام هنرها بخصوص موسیقی، نقاشی و تئاتر خلاق را در میان هنرها برای کودکان تأثیرگذارتر دانسته‌اند. متأسفانه نه سیستم آموزشی ما و نه والدین، هیچ‌کدام نه اطلاعی از این تأثیرگذاری دارند و نه اهمیتی به آن می‌دهند. در مدارس هم معمولاً زنگ هنر تبدیل می‌شود به اضافه کاری‌های دروس دیگر و اصلاً جدی گرفته نمی‌شود. از طرف دیگر تحقیقات مجزایی که روانپزشکان و پزشکان ارائه کرده‌اند نشان داده است نقاشی که نوعی برون‌ریزی احساسات است در کودکان و بزرگسالانی که دچار «پی‎تی‌اس‌دی» (PTSD) یا استرس و شوک پس از ضایعه و فاجعه شده‌اند، نقش بی‌بدیلی دارد و البته همه ما از کودکی دچار این شوک‌ها چه کوچک و چه بزرگ شده‌ایم و آثارش در ما باقی مانده است و درمان آن فقط با نقاشی کردن و بدون دارو ممکن است.

تجربه‌های کودکانی که در خانواده‌های خشن بزرگ می‌شوند، کودکان طلاق، کودکانی که مورد تجاوز قرار گرفته‌اند، کودکان بیش فعال، کودکانی که در دوره شیمی‌درمانی و پس از آن قرار گرفته‌اند، کودکانی که دچار اوتیسم هستند و حتی کودکانی که این مصائب را ندارند. نقاشی باعث می‌شود که اگر در زندگی برایشان مشکلی پیش آمد، بتوانند راحت‌تر از دام استرس و خشم نجات پیدا کنند و با توجه به این تحقیقات گسترده و جدی است که اکنون در بیمارستان‌های دنیا اتاقی برای نقاشی وجود دارد که بخشی از درمان جدی آنها است و شامل بزرگسالان و سالمندان هم می‌شود. خیلی مختصر بگویم که نقاشی حال بد را خوب و حال خوب را عالی می‌کند.