نوجوان نوجوی امروز؛ در کشاکش خلاقیت و بحران‌ هویت

نخستین نشست تخصصی از سلسله‌ نشست‌های «نوجوان نوجوی امروز» با موضوع «تحولات دوران نوجوانی و خلاقیت» به همت معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی واحد اصفهان، با حضور متخصصان و صاحبنظران این حوزه در سالن کوثر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان برگزار شد.

محمدرضا رهبری، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی واحد اصفهان که آغازگر سخنرانان این نشست بود، با اشاره به اینکه این جلسات باهدف ایجاد محتوایی ارزشمند برای خانواده‌ها پیش‌بینی‌ شده است، اظهار کرد: مخاطب اصلی این سلسله‌نشست‌ها، کسانی هستند که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم با نوجوانان، مسائل و آسیب‌های آنها درگیر هستند.

وی با تأکید بر شکاف‌ نسل‌های مختلف و دغدغه‌های روز نوجوانان، افزود: در جهاد دانشگاهی همواره تلاش شده تا فضایی متناسب با سنین گوناگون تشکیل شود و طبق موضوعات مطرح شده با حضور متخصصان راهکارهایی ارائه شود.

* به جنگ بحران‌های دوره نوجوانی بروید

الهه خاشعی، مربی خلاقیت در زمینه کودک و نوجوان با اشاره تغییرات طبیعی در دوران نوجوانی و خلاقیت افراد در این دوره، تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین مراحل رشد، نوجوانی محسوب می‌شود که فرد از کودکی گذر کرده و وارد مرحله بزرگسالی می‌شود، رنج اصلی نوجوانی بین ۱۰ تا ۱۹ سالگی است که با توجه‌به اینکه گاهی مسیرهای عصبی مغز سریع تغییر می‌کنند فرد نوجوان دچار بحران هویت خواهد شد.

وی با طرح پرسش اینکه اما آیا می‌توان بحران را به خلاقیت ارتباط داد و تأثیرات آن را بررسی کرد؟ افزود: در بررسی‌های بیشتر از نظر کافمن و اریکسون، خودشناسی هویت است، اگر نوجوان خودش را بشناسد، بحران‌ها را پشت سر می‌گذارد. امروزه با وجود تست‌هایی می‌توان خلاقیت نوجوانان را سنجید؛ تست‌های «تورنس» که معروف‌ترین‌ تست‌ها برای سنجش خلاقیت است.

این کارشناس خلاقیت در زمینه کودک و نوجوان، مهارت‌های فکری را عامل افزایش خلاقیت دانست و گفت: نوجوان با توسعه مهارت‌های خود چالش‌ها را پشت سر می‌گذارد و خلاقیت خودش را افزایش می‌دهد. در این دوره نوجوانان تحت‌تأثیر جامعه قرار می‌گیرند و بر جامعه نیز تأثیرگذار هستند.

* برای رشد، موانع بر سر راه را کنار گذارید

در ادامه یکتا عکافیان، مشاوره و مدرس روان‌شناسی با تأکید بر اینکه موانعی بر سر راه خلاقیت نوجوانان وجود دارد که عامل رشد آنها خواهد بود، اظهار کرد: زیستگاه‌هایی که نوجوانان در آن رشد پیدا می‌کنند باید مورد توجه باشد، چراکه هر محیط نامناسب موجب عدم رشد خلاقیت است. گاهی در محیطی همچون مدرسه، آموزش محدود و در چارچوب خاص است و نوجوانان اجازه رشد خلاقیت را ندارند، در اینجا ترس نوجوانان هم مانع دیگر محسوب می‌شود که اگر نوجوانان اجازه اشتباه‌کردن و شکست‌خوردن نداشته باشند، خلاقیت در آن‌ها کم‌رنگ‌تر می‌شود.

وی اعتمادبه‌نفس در خلاقیت را نوعی ضرورت دانست و افزود: گاهی باتوجه‌به شرایط، به نوجوانان برچسب باهوش بودن می‌زنیم و آن‌ها را در دام تله هوشمندی می‌اندازیم که مانعی دیگر است. این افراد معمولاً حق‌به‌جانب هستند و اجازه اصلاح و طرح ایده‌های خلاقانه را به خود نمی‌دهند. البته فشارهای روانی و استرس، به‌شدت تأثیر می‌گذارند که خلاقیت بچه‌ها را کاهش می‌دهند. استرس درک فضای امن را از بین می‌برد و اجازه تفکر خلاقانه را نمی‌دهد.

* اشتباه‌کردن الزام رشد بهتر در  نوجوانی

مرضیه معتمدی، تصویرگر کتاب کودک و مربی خلاقیت در خصوص موضوع نوجوان، خلاقیت و صنعت، اظهار کرد: نوجوانان باید بدانند که اشتباه‌کردن، قشنگ است و باید مسائل را امتحان کنند. ما در نقاشی از اشتباهات تصویر دیگری خلق می‌کنیم. از نظر من خلاقیت در اشتباه‌کردن است و باید این فرصت را به خودمان بدهیم و گاهی دوباره آغاز کنیم.

وی تصریح کرد: کاش می‌توانستیم به‌جای تیزرهای اغراق‌آمیز سطح شهر، از کارهای نوجوانان استفاده کنیم و صنعت کشور را به آنها یاد می‌دادیم تا نوجوانان با ابزارهای خود تولید محتوا کنند و آنها را به نمایش بگذارند و زمانی که پخش شد، طبیعتا آن‌ها به محتوا و شخصیت خودشان افتخار می‌کنند.

این تصویرگر کتاب کودک، خاطرنشان کرد: من دو فرزند دارم که برای فرزند اول و برای موفقیت او بسیار سخت‌گیری کردم، اما زمانی که سخت‌گیری‌ها کمتر شد، شروع به رشد کرد و خلاقیت در شخصیت آن شکوفا شد.

* نوجوانان اعتقادی به تجربیات بزرگسالان ندارند

سعید محسنی، نویسنده و مدرس دانشگاه در ادامه، اظهار کرد: بنده باتوجه‌به اینکه مدرس نوجوانان هستم، گاهی از جمجمه آنها، دوره نوجوانی را بررسی می‌کنم. نتیجه این بررسی حذف آستانه تشرف به نوجوانی بود، یعنی بچه‌ها هیچ تعریفی از نوجوانی ندارند و صرفاً اعتقاد دارند آنها دیگر از سن ۱۰، ۱۱ سالگی دیگر بچه نیستند و تفاوتی بین تجربیات ۱۵ تا ۲۵ سالگی قائل نیستند.

وی با تأکید بر اینکه هنر ارزان‌ترین دانشی است که برچسب اجتماعی را به نوجوان می‌دهد، گفت: اکنون اگر فردی قلم‌مو دست بگیرد و یا گیتار داشته باشد، خودش را عضو گروهی می‌داند. البته که استفاده از هنر و در رأس آن تئاتر و سینما آسیب‌های زیادی به جامعه نوجوان وارد کرده، اما خلاقیت آنها را هم افزایش داده است.

* کارآفرینی، راهی برای ظهور خلاقیت

علیرضا خدادوستان، مدیر یک از مراکز آموزشی استان اصفهان با حضور در این نشست، اظهار کرد: اگر بخواهم به تجربه‌ای که در آموزش‌وپرورش شاهد آن بوده‌ام، اکتفا کنم، به‌جرئت آموزش‌وپرورش، عامل اصلی جلوگیری از خلاقیت کودکان و نوجوانان است. امروز دانش‌آموزان پیش‌دبستانی به نسبت دانش‌آموزان دوره متوسطه اول و دوم، خلاقیت بالاتری دارند و البته هرچه این روند ادامه داشته باشد، از نظر طولی میزان خلاقیت کاهش پیدا می‌کند و نوجوانان محدودتر پرورش می‌یابند. از نظر افقی نیز به همین شکل است.

وی افزود: در فضای مدرسه، مدیر و معلم در خدمت محتوایی هستند که باید در یک سال تحصیلی آموزش داده شود و آزادی عملی برای مربی و دانش‌آموزان وجود ندارد، مگر اینکه در زنگ هنر، گاهی خلاقیتی ببینیم.

این مدیر آموزشی، تصریح کرد: اکنون در شرایطی قرار داریم که سیستم فرهنگی و اعتقادی خانواده‌ها به‌شدت از خلاقیت بچه‌ها جلوگیری می‌کند، به فرض مثال خانواده‌ها از فرزندانشان انتظاراتی دارند که برای پیشرفتشان به سمت رشته‌های نظری بروند و مگر اینکه به‌اجبار اجازه دهند که فرزندشان در رشته‌های فنی تحصیل کنند.

وی با بیان اینکه در اغلب زمان‌ها نوجوانان و خانواده‌های آنها توجهی به نیازها و قابلیت‌های نسل جدید ندارند، توضیح داد: حتی گاهی خانواده‌ها و فرزندانشان پذیرای مشورت دیگران نیستند و قطعاً آسیب‌های زیادی به افراد و جامعه وارد می‌شود، در نهایت نظام آموزشی مانع افزایش خلاقیت در نوجوانان خواهد شد.

خدادوستان با اشاره به اینکه کارآفرینی باید از دبستان به دانش‌آموزان آموزش داده شود، گفت: برای بروز خلاقیت نوجوانان باید آنها را با مفاهیم کارآفرینی آشنا کنیم.

* نوجوانان را به مسیر آزمون‌وخطا سوق دهید

میترا طحان، یکی دیگر از مدیران مراکز آموزشی استان اصفهان، با تأکید بر اینکه افراد در دوره نوجوانی به دنبال هویت خود می‌گردند، اظهار کرد: در بیشتر زمان‌ها ما در مواجهه با سؤالات مکرر و رفتارهای نوظهور نوجوانان به سراغ راهنمایی آنها بر اساس سلایق خودمان می‌رویم و یک الگو را به آنها معرفی می‌کنیم که اغلب الگوها افرادی هستند که درگذشته زیست کرده‌اند و در آینده وجود ندارند.

وی افزود: بر همین اساس نوجوانان را برای داشتن آینده‌ای بهتر به سمت الگوهای گذشته سوق می‌دهیم. در این شرایط یا بچه‌ها مطیع نظر ما می‌شوند و خودشان را با آن الگو منطبق می‌کنند به‌گونه‌ای که شخصیت‌ آنها مشابه گذشتگان رشد پیدا می‌کند، درحالی‌که ما آن را برای آینده می‌خواهیم، پس سؤال این است آیا این نوجوان می‌تواند در آینده نیازهای آیندگان خود و جامعه را برطرف سازد؟ که در پاسخ باید گفت قطعاً توانایی نخواهد داشت.

این مدیر آموزشی اضافه کرد: اما در حالت دیگری نوجوان فکر می‌کند چگونه الگوها را با نیازهای روز مطابق کند، در اینجا نیاز به راهنما دارد تا مسائلش را برطرف کند؛ اما متأسفانه در زمینه معرفی راهنماها به‌خوبی عمل نمی‌کنیم. حالت دیگری هم هست که نوجوان مخالفت می‌کند و با خانواده و مدرسه درگیر می‌شود و با قرارگرفتن در دل جامعه در مسیری قرار می‌گیرد که می‌تواند تجربیات متفاوتی به دست آورد، اما این موضوع ریسک زیادی می‌خواهد.

وی در انتهای صحبت‌های خود، تأکید کرد: باید به‌جای روش معرفی الگو، نوجوانان را به سمت حرکت به سمت راه‌های تجربه‌محور راهنمایی کنیم. نوجوانان اگر بتوانند در محیطی امن یادگیری را تجربه کنند، قطعاً هویت خود را به‌گونه‌ای می‌سازند که همسو با نیازهای آینده‌شان است و این برای جامعه نیز مفید خواهد بود.

* برای داشتن خلاقیت، بیاموزید

لیلا شمس، نویسنده با اشاره به نحوه شکل‌گیری خلاقیت در ذهن نوجوانان، توضیح داد: خلاقیت با یک نقطه و احساس یک کمبودی که نظم ذهنی ما را برهم می‌زند، ایجاد می‌شود و سپس اگر باانگیزه و روحیه با نوجوانان برخورد شود، قدرتی به دست حاصل می‌شود که هر کاری می‌خواهند انجام می‌شود و مت شخصیت نوجوان را به‌تناسب آن چیزی که پیشنهاد می‌دهد، می‌شناسیم.

این نویسنده بیان کرد: در داستان‌نویسی گاهی چالش‌هایی بیشتر می‌شود و با یک جمله‌ای که چه بابد کرد؟ مسیر نویسنده عوض می‌شود و با خلاقیت داستان پیش می‌رود. در اینجا رشد و اصلاح نوجوانان را شاهد هستیم که دائماً درحال‌ رشد خواهند بود و البته قسمتی از خلاقیت آموختن است. نوجوان باید بتواند به خودش اطمینان کند.

* اسطوره‌شناسی، خلاقیت را پرورش می‌دهد

مرضیه گلاب‌گیر، نویسنده، نقاش و پژوهشگر، اظهار کرد: امروز نوجوانان از ۱۵ سالگی، خودشان را برای مهاجرت آماده می‌کنند. امروزه هویت‌ بچه‌ها معضل اصلی بزرگ‌ترها شده است و اغلب فعالیت‌ها را به خواسته خانواده‌ها انجام می‌دهند. اسطوره‌ها در رشد کودکان و نوجوانان بسیار مهم هستند و گاهی عده‌ای از بچه‌ها آنها را نمی‌شناسند، به نظر من تا زمانی که فردی هویت کشور خودش را نشناسد، نمی‌تواند به کشور دیگری فکر کند.

وی تصریح کرد: نشنیدن داستان اسطوره‌ها به کودکان ما آسیب‌زده است، ما نمی‌توانیم تقلید کنیم، باید بنا بر احساس نیاز، قصه‌ها را به کودکان تزریق کنیم. اسطوره‌ها مهم‌اند و از کهن‌الگوها و ناخودآگاه جمعی جامعه سرچشمه گرفته‌اند. حذف آنها دلایل متفاوتی می‌تواند داشته باشد. یکی از این دلایل، واقع‌نگری جامعه و توجه به قصه‌های واقعی‌تر است.

این پژوهشگر در ادامه خاطرنشان کرد: به‌روز نبودن رسانه‌ در عرضه اسطوره موجب می‌شود بچه‌ها به سمت آن نروند. اسطوره‌های ملی و مذهبی را ممکن است بچه‌های امروز نشناسند، به نظر من برگزاری جشنواره و مسابقه دراین‌خصوص می‌تواند آنها را تشویق کند.

* اقتباس به قرآن، بهترین مسیر رشد خلاقیت

در انتهای سخنرانان دور اول،  ملیحه نبی، مربی تخصصی قرآن و قصه‌گویی با اشاره به اینکه پاسخ سؤالات دینی نوجوانان را باید خلاقانه داد، اظهار کرد: تمامی نظرات بیان شده، از سوی بالاترین معلم عالم یعنی حضرت محمد(ص) و در قالب کتابی کامل و جامع به بشریت آموزش‌ داده‌ شده است.اگر خانواده‌ها فرزندان خود را اصولی با اسلام آشنا کنند، صبر و حوصله نوجوانان نیز افزایش پیدا می‌کند.

وی ییان کرد: گروهی در اصفهان به‌ نام (لبخند خدا) وجود دارد که نوجوانان را دور هم جمع و با طرح (ساندویچ) در ساعاتی ذهن نوجوانان را از مشکلات و دغدغه‌ها رها می‌سازند. البته هر کدام از حروف ساندویچ نمایانگر یک چیز است: «س» برای سرود، «الف» برای احکام و اخلاق، «ن» برای نمایش و نقاشی، «د» برای داستان و قصه، «و» برای ورزش و بازی، «ی» برای یادی از شهدا و بزرگان و «چ» برای چیستان و چالش.

این مربی تخصصی قصه‌گویی، با اشاره به برگزاری در جشنواره بین‌المللی فیلم کودک و نوجوان، گفت: نوجوانان بهترین راهکارها و ایده‌ها را برای تزیین غرفه‌ها و موارد دیگر داشتند. با توجه به اینکه که من مدرس فیلمسازی و کلیپ سازی هستم و هنگامی که برای بار دوم برای تدریس به مکانی دعوت می‌شوم، از نوجوانی که در دوره‌ قبل حضور داشته‌ است، می‌خواهم که در کنار من آموزش دهد و نصف حق‌الزحمه خودم را هم به او می‌دهم. نوجوانان در رأس کارهای من قرار دارند و سعی می‌کنم آنها را با جایگاهشان آشنا کنم تا کسب درآمد کنند.

* نوجوانی، دوران بحرانی زندگانی

در دور دوم سخنرانی، سید محمد رجایی ‌رامشه، دکترای مهندسی ذهن و بنیان‌گذار مدل فکری RJ با بیان دیدگاه خود درباره خلاقیت، اظهار کرد: در تحقیق‌ها مشاهده کردم، آقای تورنس آمریکایی بسیار در زمینه خلاقیت تلاش کرده‌ و راجع به سیستم آموزش‌وپرورش آمریکا گفته، کلاس سوم ابتدایی، حداکثر زمانی است که خلاقیت کور می‌شود و متأسفانه این موضوع درباره آموزش‌وپرورش سنخیت دارد، البته با اوضاع وخیم‌تری، آموزش‌وپرورش ما خلاقیت را کور می‌کند و مانع بزرگی برای رشد خلاقیت می‌شود.

وی با طرح این سوال که خلاقیت چیست؟ توضیح داد: درباره خلاقیت مقالات بسیاری وجود دارد، اما توافقی بر سر تعریف آن در دسترس نیست. فرد خلاق را به‌جای تعریف خلاقیت استفاده می‌کنند، یعنی ویژگی‌های واژه خلاقیت را می‌گویند و برخی معتقد هستند معنی خلاقیت را نمی‌دانند و عده‌ای دیگر ابزارهای اندازه‌گیری تست‌های خلاقیت را به چالش می‌کشند.

بنیان‌گذار مدل RJ، گفت: هر مرحله از رشد انسان متفاوت است، اما خانواده‌ها نمی‌دانند که در زمان نوجوانی باید نکات گوناگونی را رعایت کنند، این دوران ویژگی‌های خاص خودش را دارد و اتفاقاً حساس‌ترین دوره رشد زندگانی، نوجوانی است.

وی اضافه کرد: اریکسون در تکمیل تعاریف چرخه زندگی، می‌گوید از ویژگی‌های مرحله نوجوانی این است که انسان با بحران هویت برخورد می‌کند، بر همین اساس مشکل اساسی دوران نوجوانی، بحران هویت است. در این مدلی که ارائه می‌شود بررسی می‌کنیم که آیا خلاقیت می‌تواند به بحران هویت کمک کند یا نه. در این مدل مفاهیم، تعریف نشده‌اند و حتی با اینکه نوجوانی را تجربه کرده‌ایم تعریف نشده است.

رجایی بیان کرد: عده‌ای نوجوانی را تا ۱۹ سالگی می‌دانند، اما یونسکو افراد زیر ۱۸ سال را کودک برمی‌شمارد. گاهی در منابع علمی معمولاً بین ۱۰ تا ۱۸ سال را دوران نوجوانی محسوب می‌کنند، به همین علت هنوز نمی‌دانیم نوجوانی چیست، اما از نظر علمی زمانی که با بحران هویت مواجه می‌شویم، دوران نوجوانی آغاز شده است. البته که عده‌ای هم معتقد هستند از بلوغ تا بزرگسالی، دوران نوجوانی‌ است.‌

وی تصریح کرد: درباره معانی خلاقیت ۳۴ مقاله پیدا کردیم که از بین این مقاله‌ها فقط ۱۷ مورد آنها نسبتاً خوب بود، البته تعریف شفافی از تعریف خلاقیت بیان نشده‌ و یا ناقص هستند. بعد از برسی این چند مقالات یک‌سری ویژگی پیدا کردیم و متوجه شدیم که هر تعریفی باید عناصر، اجزا و شرایطی داشته‌ باشد و نمی‌توان برای تعریف استاندارد یک کلمه از واژه‌هایی استفاده کرد که خودشان تعریف نشده‌اند.

بنیان‌گذار مدل RJ ، اظهار کرد: مغز ما از راه حواس پنج‌گانه داده‌ها را دریافت می‌کند، از طریق فرایندی به نام یادسپاری، اطلاعات را در بخشی به نام حافظه ذخیره می‌سازد، سپس آن را بازیابی و تجزیه‌وتحلیل می‌کند و در نهایت خروجی می‌دهد. تمامی واژه‌هایی که ما از کودکی به‌خاطر سپرده‌ایم، در حافظه ما قرار دارد و خلاقیت این است که آن واژه‌ها را از حافظه خود بازیابی و به شکلی تجزیه‌وتحلیل کنیم که بدانیم اکنون برای بیان مفهوم موردنظرمان از کدام آنها باید استفاده و این واژه‌ها را چگونه با هم ترکیب کنیم.

خلاقیت از کجا پیدا می‌شود؟

وی ادامه داد: اگر در صحبت‌ها از واژه‌های مناسبی استفاده و به شکل مناسبی آنها را ترکیب کنیم، خروجی خلاقانه‌ای، چه در گفتار و چه در نوشتار خواهیم داشت، به همین علت مغز ما بخش‌های گوناگونی دارد و ما برای این بخش‌ها، مدلی به نام RJ در سیستم فکری طراحی کردیم. بر اساس این طرح، کل ساختار حافظه را به سه بخش تقسیم می‌کنیم که شامل به‌خاطر سپاری، حافظه و بازیابی است و هرکدام از این قسمت‌ها درست کار نکند، حافظه به‌درستی عمل نمی‌کند.

رجایی در بیان طرح RJ، گفت: اطلاعات در مغز ما کدگذاری می‌شود و در کدگذاری، بخشی وجود دارد که اطلاعات دریافتی‌مان را در آنجا ذخیره می‌کنیم، در مغز و سیستم فکری ما همین‌گونه است و هر چیزی در جای خودش ذخیره می‌شود که احساس مربوط به آن وجود دارد. ما با احساسات مختلف به دنیا می‌آییم و سپس داده‌ها با آنها مرتبط می‌شوند.

وی اضافه کرد: فرض کنید کودکی آب را می‌بیند، تصویر آن آب در مغزش، جایی که احساس مربوط به آن وجود دارد، ذخیره می‌شود و می‌شنود که به آن آب می‌گویند. زمانی که تشنه می‌شود، تصویر آب به ذهنش می‌آید و درواقع آن را بازیابی می‌کند. به این روند که تصویر در ذهن ما بازیابی می‌شود، تصور می‌گوییم. گاهی با تصورات تخیل می‌کنیم.

* تفاوت خلاقیت با تخیل چیست؟

بنیان‌گذار مدل RJ در پاسخ به اینکه آیا تخیل همان خلاقیت است، تصریح کرد: خیر ما در ذهنمان تخیل را داریم؛ اما تا زمانی که آن را ایجاد نکنیم و خروجی‌ ندهیم، خلاقیتی در کار نیست؛ پس خلاقیت یعنی خلق و ایجادکردن. انسان به دنبال احساس خوشایند است و تمام کارهایی که ما انجام می‌دهیم، تکرار کارهای خوشایند است؛ یعنی اگر کسی به کاری حس خوشایندی داشته‌ باشد، آن را تکرار می‌کند. برخی از عوامل هستند که جلوی خلاقیت را می‌گیرند و فاکتورهایی که جلوی خلاقیت بچه‌ها را می‌گیرد، ریشه آن کدهای غلط است.

* موانع خلاقیت را بشناسید

وی درباره موانع خلاقیت، خاطرنشان کرد: بعضی از این عوامل، فردی است، یعنی اگر تصور و تخیل کسی به‌درستی کار نکند، خلاقیت او نیز شکل نمی‌گیرد و البته که یکی از این عوامل مربوط به والدین است، از عوامل دیگر، سیستم آموزشی است و گاهی جوامع نیز جلوی خلاقیت را می‌گیرند؛ اما چیزی که کمتر به آن اشاره شده‌، ویژگی‌های مثبت و حاصل خلاقیت‌هاست که باعث می‌شود فرد کمتر قضاوت و پیشگویی کند و کمتر تفکر قالبی داشته باشد؛ یعنی خلاقیت این ویژگی‌ها را در شخص از بین می‌برد یا اینکه خروجی‌ها مثبت می‌شود.

رجایی در ادامه اظهار داشت: ما بسیار کار عملیاتی انجام داده‌ایم، خلاقیت را افزایش و بیماری‌ها را کاهش داده‌ایم و اکنون می‌دانیم که کدام بخش مغز را رشد دهیم تا شخص خلاق شود. نوجوانی مرحله‌ای است که شخص می‌خواهد وارد جامعه شود و ارتباط برقرار کند تا آینده‌اش را بسازد و ما اگر تصور و تخیل او را درست کنیم، نوجوان نیز می‌تواند در ذهنش تصویر درستی از آینده بسازد.

وی در خاتمه اعلام کرد: متأسفانه در جامعه و نظام آموزش‌ و پرورش به دلیل محدودیت‌هایی که وجود دارد، تمایلی به خلاقیت شکل نمی‌گیرد که امیدواریم موانع موجود برطرف شود. اما ما باید در ابتدا آینده را در ذهنمان بسازیم و به نوجوانان یاد دهیم که چگونه تصویری جدید از آینده بسازند و بعد آن را از ذهنیت به عینیت تبدیل کنند. آینده باید از راه خلاقیت خلق شود، اگر نوجوانان بتوانند آینده خودشان را بسازند، آینده کشور را نیز می‌توانند بسازند.