رفتارهای پرخطر در نوجوانان

مقدمه
نوجوانان با مسائلي درگير هستند كه ويژه خود آنهاست. از جمله رشد و تحول سريع،رسش جسمي،اجتماعي و روان شناختي(كه البته همگي به طور همزمانرخ نمي دهد).

پرسش جنسي و نيز آغاز فعاليت هاي جنسي،كمبود دانش مهارت مورد نياز براي تصميم گيري درست در بسياري از موارد ،الگوي فكري كه در ان برآورده كردن نيازهاي آني بر تلاش براي دستيابي به هدفهاي طولاني مدت برتري دارد و نيز آغازگري رفتارهايي كه ممكن است به صورت عادتهاي همه زندگي درايند،عادتهايي كه گاه بيماريها و مشكلاتي را براي همه زندگي پديد مي آورند(پراجاپاتي و همكاران،2011)

همچنين در حالي كه در دوره نوجواني تغييرات اساسي در رشد نوجوانان رخ مي دهد، هنوز تا بلوغ كامل راه زيادي است. بررسي هاي عصب شناختي نشان مي دهد كه تا اوايل 20سالگي رشد كامل نيست و توان تصميم گيري و تفكر آينده نگرانه هنوز به طور كامل رشد پيدا نكرده است. بنابراين در حالي كه نوجوانان وارد نقش هاي بزرگسالي مي شوند و از نظر جسمي بزرگ به نظر مي آيند اما هنوز به طور كامل له افزارهاي مورد نياز براي برخورد با چالش ها و تكليف هاي دوره بزرگسالي مجهز نيستند(گارمن و بوش، 2007).

هنگامي كه ناآماده بودن يك نوجوان از نظر ابزارهاي موردنياز براي برخورد با مسائل با ويژگي هايي از دوره نوجواني همراه مي شود كه در بسياري از موارد وي را به سوي رفتارها و كارهاي خطرناك و پردردسر مي كشاند اهميت توجه به اين دوره روشن تر مي شود . در واقع نوجوانان در كنار مسائل هويتي،جنسيتي،مسائل مربوط به رابطه با دوستان،مسائل درسي و مانند آن، به دنبال تجربه چيزهايي هستند كه از رويه هاي زندگي افراد بزرگسال پيرامون خود دريافت مي كنند و يكي از آنها مي تواند تجربه رفتارهاي پرخطري همانند مصرف مواد باشد(نقل از ميلر،2006) و براساس نظر اليكسون(2005) بسياري از نوجواناني كه مصرف مواد را تجربه مي كنند، ساير رفتارهاي پرخطري همچون رفتارهاي ضداجتماعي،بزهكاري و رفتارهاي پرخطر جنسي را نيز تجربه مي كنند، رفتارهايي كه پيامدهاي بالقوه خطرناكي براي فرد به همراه دارند(نقل از فلدستين و همكاران،2006). براي نمونه مشكل اعتياد به مواد يا مصرف مواد يكي از مشكلات فردي-اجتماعي اساسي است كه در كنار پيامدهاي جسماني و رواني براي فرد،سلامت اجتماعي،اقتصادي،سياسي و فرهنگي جامعه را نيز مورد تهديد قرار مي دهد(سهرابي،1369). الكل مي تواند به برخي از اساسي ترين عضوهاي بدن مانند مغز،كبد و معده آسيب وارد كند. و سيگار و قليان مي توانند موجب سرطان،بيماري قلبي و بسياري از بيماري هاي ديگر شود(بك و همكاران،1380)

امروزه از سوء مصرف مواد و ديگر رفتارهايي كه بر رشد و بهزيستي عمومي نوجوانان اثر منفي مي گذارند يا از پيروزي و موفقيت و نيز از رشد آينده شان جلوگيري مي كنند، به نام «رفتارهاي پرخطر» ياد مي شود. به بيان ديگر، رفتارهاي پرخطر هم دربرگيرنده رفتارهايي است كه مي تواند آسيب هاي آتي جسماني پديد آورند(مانند زدوخورد) و هم رفتارهايي كه پيامدهاي منفي رواني به همراه دارند(مانند سوء مصرف مواد).

رفتارهاي پرخطر همچنين مي توانند از راه آسيب رساني به رشد طبيعي يا جلوگيري از پرداختن و درگيرشدن در تجربه هاي معمول متناسب با سن، بر نوجوانان اثر بگذارد . براي نمونه بارداري مي تواند از به پايان رساندن تحصيلات و پديد آوردن روابط دوستانه نزديك با همسالان جلوگيري كند(گازمن و بوش،2007)

پيشينه تجربي

يافته هاي به دست آمده در آمريكا در سال 2011 در زمينه ميزان شيوع رفتارهاي پرخطر در دانش آموزان دبيرستاني نشان مي دهد كه بطور كلي بسياري از دانش آموزان اين دوره درگير رفتارهاي پرخطري هستند كه بهداشت روان و سلامت جسم آنها را تهديد مي كند و مهمترين علت مرگ افراد 10 تا 24ساله كشور امريكا است. درطي 30روز پيش از انجام پژوهش 32/8درصد دانش آموزان متوسطه كشور امريكا در حال رانندگي پيامك يا ايميل فرستاده بودند، 38/7درصد الكل نوشيده بودند و 23/1درصد از ماري جوانا استفاده كرده بودند. در طول يك سال پيش از انجام پژوهش، 32/8درصد آنان دعوا و كتك كاري كرده بودند، 20/1درصد در مدرسه قلدري كرده بودند و 7/8درصد نيز اقدام به خودكشي كرده بودند. نزديك به نيمي از آنان(47/4درصد) در طول عمرشان رابطه جنسي را تجربه كرده بودند. 33/7درصدشان در سه ماه پيش از انجام پژوهش رابطه جنسي داشتند(از نظر جنسي فعال بودند) و 15/3درصد در طول زندگي شان نيز با 4نفر يا بيشتر رابطه جنسي داشتند. از ميان كساني كه از نظر جنسي فعال بودند. 60/2درصد در آخرين رابطه جنسي شان از كاندوم استفاده كرده بودند. همچنين در طي 30روز پيش از انجام پژوهش، 18/1درصد دانش آموزان مورد بررسي سيگار كشيده بودند(مركز مهار و پيشگيري بيماري.Centers for Disease Control and Prevention 2011).

پژوهش اليكسون(2000) در آمريكا نشان داد كه از هر پنج نفر دانش آموز دبيرستاني يك نفر سيگار مي كشد، 30درصد الكل مصرف مي كنند و 16درصد مواد غيرقانوني مصرف كرده اند. همچنين براساس يافته هاي او بيش از نيمي از دبيرستانهاي آمريكا رابطه جنسي دارند كه بيشترشان از كاندوم استفاده نمي كنند و در خطر ابتلا به ايدز هستند. سالانه حدود يك ميليون دانش آموز باردار مي شوند كه بسياري از آنها ازدواج نكرده بودند.

براساس پژوهش پروجاپاتي و همكاران(2011) در هند، حدود 13درصد نوجوانان مورد بررسي از نظر جنسي فعال بودند كه از اين ميان 36درصد در رابطه جنسي از كاندوم استفاده كرده بودند و 22درصد عادت به خودارضايي داشتند. سوءمصرف مواد(آن هم بيشتر به صورت تنباكوي جويدني با 69درصد)تنها در 16درصد پسران ديده شد.

براساس بررسي بسكين و همكاران (2006) در زمينه رفتارهاي پرخطر،دوره هاي پاياني نوجواني و آغاز جواني به عنوان زمان افزايش ميزان رفتارهاي پرخطري همانند مصرف مواد شناخته شده است. همچنين گرايش و مصرف مواد ميزان پرداختن به رفتارهاي پرخطري همانند نوشيدن الكل و رانندگي در هنگام مستي،رفتارجنسي،خشونت و خودكشي را افزايش مي دهد.

براساس يافته هاي پژوهشي سليماني نيا و همكاران(1384) مصرف الكل با 21/6درصد شايع ترين رفتار پرخطر در ميان نوجوانان كشور ماست و پس از آن كشيدن سيگار(21%)، رفتار جنسي ناايمن_19/5%، خشونت(10/4%)،مصرف مواد(10/1%)،و اقدام به خودكشي (6/2درصد)قرار دارند .
از سوي ديگر يافته هاي پژوهش حمديه و همكاران(1387) مصرف الكل با 25/7درصد شايعترين رفتارهاي پرخطر در ميان نوجوانان و جوانان (15تا 35ساله)شهر تهران و پس از ان مصرف مواد محرك و داروهاي روانگردان با 7/2% و 3/8% قرار دارند.

چگونگی مقابله و پیشگیری از رفتارهای پرخطر دانش‌آموزان  

اگر چه آسیب‌های اجتماعی از جامعه به مدارس وارد می‌شود اما برای امن ماندن محیط مدارس و مراقبت از دانش‌آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی و افزايش رفتارهاي پرخطر نیاز به برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت و دراز مدت روانشناختي و اجرای برنامه‌های آموزشی ویژه نوجوانان است و در این رابطه آموزش و پرورش نقش کلیدی دارد هر چند نمی‌توان ضرورت همکاری سایر نهادها با دستگاه‌ تعلیم و تربیت برای واکسیناسیون دانش‌آموزان در برابر آسیب‌‌های اجتماعی است.

کارایی، اثربخشی و موفقیت در حوزه پیشگیری از اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی در بین نوجوانان در مدارس به برنامه‌ها و پیش نیازهایی احتیاج دارد که یکی از اصلی‌ترین آنها نقشه خطرپذیری مدارس است.

علاوه بر نقش موثری که در رصد و دیده‌بانی وضعیت گرایش به رفتارهای پرخطر و نیز عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در زمینه آسیب‌های اجتماعی دارد،‌ یکی از زیرساخت‌های مهم برای هدفمندسازی و تعیین اولویت‌های مربوط به برنامه‌های پیشگیری از آسیب اجتماعی در مدارس تدوین نقشه خطرپذیری است.

برنامه‌های آموزش پیشگیری در مدارس؛ آموزش پیشگیری در کتاب‌های درسی
تاکنون کتاب‌های درسی پایه‌های ششم، هفتم و هشتم با رویکرد آموزش مهارت‌های خودمراقبتی تغییر کرده‌اند و در کتاب درسی مطالعات اجتماعی و سبک زندگی پایه هشتم،‌ موضوع اعتیاد، رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی به عنوان یک بخش مستقل درج شده است.
طرح‌های آموزش پیشگیری با رویکرد رشد مدار نیز شامل برنامه‌هایی هستند که به تناسب ویژگی‌ها و دوره‌های رشد جسمی، روانی و اجتماعی کودکان و نوجوانان، سطحی از مهارت‌های پیشگیرانه را به آنها آموزش می‌دهند که به همین دلیل، نوع مهارت‌ها در هر دوره تحصیلی متفاوت بوده و در عین حال مکمل یکدیگر هستند و انتظار می‌رود که دانش‌آموزان با فراگیری این مهارت‌ها بتوانند توانایی‌شان را برای خود مراقبتی افزایش داده و در برابر آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر از خود محافظت کنند.

طرح آموزش مهارت‌های مراقبت از خود (دوره ابتدایی)
این طرح با محوریت کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی اجرا می‌شود و به منظور غنی‌سازی و تکمیل آموزش‌های پایه در زمینه مهارت‌‌های ارتباط جمعی و تصمیم‌گیری اجرا می‌شود.

طرح آموزش مهارت‌های مقابله با رفتارهای پرخطر (دوره متوسطه اول)
مدرسه‌ای که دانش‌آموزان آن تحت آموزش بخشی از برنامه مهارت‌های زندگی به منظور مواجهه مؤثر آن با مصادیق آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر و مقاوم سازی آن‌ها برای حل مسئله و تصمیم گیری در مواقع خطر هستند.

طرح مدارس عاری از خطر (دوره متوسطه دوم)
مدرسه‌ای است که در آن با تمرکز بر کاهش عوامل مخاطره‌آمیز و پیشگیری از گرایش دانش‌آموزان به رفتارهای پرخطر به رهبری گروه همسال با استفاده از آموزش فعال اجرا می‌شود.

طرح مدارس مراقب
پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر، تنها با تمرکز بر مدرسه نمی‌تواند اثربخش و کارآمد باشد. در شرایطی که کودکان و نوجوانان با مخاطرات مختلفی روبه‌رو هستند، لازم است از انواع ظرفیت‌های درون و بیرون مدرسه برای طراحی و اجرای پروژه‌ها و برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌های استفاده شود. یکی از رویکردهای موفق در این زمینه، اجرای برنامه‌های پیشگیری با رویکرد اجتماع محور است. منظور از این رویکرد این است که تمام مراحل پیشگیری از رصد وضع موجود تا طراحی و اجرای پروژه در قالب همیاری اجتماعی صورت گیرد و ذی‌نفعان محلی در تمام مراحل حضور مؤثر داشته باشند.
برهمین اساس با هدف گسترش نرخ پوشش طرح‌های آموزش پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و ارتقای کارایی و اثربخشی برنامه‌ها، طرح مدارس مراقب با رویکرد اجتماع محور طراحی و اجرا می‌شود.

مداخلات ویژه دانش‌آموزان در معرض خطر
پیشگیری از گرایش کودکان و نوجوانان به آسیب‌های اجتماعی شامل مجموعه‌ای از خدمات و اقدمات مختلف در جهت مصونیت بخشی و توانمندسازی است که با ارتقای دانش و آگاهی نوجوانان و نیز اصلاح نگرش آنها در کنار ارائه خدمات راهنمایی و مشاوره از آنان در برابر رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی به ویژه سوء مصرف مواد و اعتیاد را فراهم می‌آورد.

نکته حائز اهمیت این است که پیشگیری صرفاً با رویکرد اولیه کافی نیست در حالی که برخی از نوجوانان در معرض خطر تشخیص داده می‌شوند نه تنها اتکا به آموزش‌های عمومی به آنها در حالی که عوامل مخاطره آمیز و سبب ساز خطرپذیری آنان همچنان وجود دارند به تنهایی کافی نیست و لازم است از استراتژی‌های دیگر و متناسب با وضعیت خطرپذیری هر نوجوان با استفاده از ظرفيت هاي علم روانشناسي استفاده کرد. بر همین اساس با هدف توجه ویژه به نوجوانان در معرض خطر و پرخطر و ارائه خدمات آموزشی، روانشناختي و مددکاری به آنان و خانواده‌هایشان برنامه مداخلات آموزشی، روانی و اجتماعی اجرا می‌شود.

منابع: