آیا مطبوعات کودک و نوجوان را می‌توان زنده کرد؟

به گزارش کودک پرس ،سیدعلی کاشفی خوانساری:در یادداشتی که در آخرین روزهای سال 99 از مرگ دسته‌جمعی مطبوعات کودک و نوجوان سخن گفته بودم و آن یادداشت بحث‌هایی را در یکی از گروه‌های مجازی به دنبال داشت. دوستی دولت را مسبب همه مشکلات مطبوعات کودک می‌دانست و دیگری می‌گفت در شرایط فعلی اصلاً نیازی به مجلات کاغذی کودک نیست.

آنجا عرض کردم تا پیش‌‌زمینه‌های زایش و بالندگی مطبوعات فراهم نباشد، یارانه‌ها و حمایت‌های مقطعی مشکلی را حل نخواهند کرد. برای شکل‌گیری فضای حرفه‌ای مطبوعات کودک و نوجوان، نهادینه شدن مصرف این کالای فرهنگی، تجاری‌سازی این کسب‌وکار و اثربخشی اجتماعی این نشریات، نیازمند پیش‌شرط‌هایی فرهنگی و پژوهشی هستیم و بدون فراهم بودن این پیش‌شرط‌ها، هر موفقیت و دستاوردی موقت و ناپایدار خواهد بود.

هرگونه برنامه‌ریزی و توانمندسازی، نیازمند پشتوانه‌های علمی و شکل‌گیری گفتمان‌های تخصصی است. متأسفانه پیش شرط‌های علمی برای ارتقاء و بالندگی مطبوعات کودک و نوجوان در کشور ما فراهم نیست و این امور به فراموشی سپرده شده است و با این وضعیت، سیاست‌های حمایت از نشر و فروش مجلات به تنهایی مکفی و موثر نخواهد بود. پیش‌شرط‌هایی که می‌توانند انتشار مجلات کودک را پایدار و کارآمد سازند، از این قرارند:

نظام صنفی

هیچ انجمن و تشکل صنفی در حوزه مطبوعات کودک و نوجوان شکل نگرفته است و بدیهی است هر نهاد اجتماعی و اقتصادی برای شکل‌گیری و بالندگی نیازمند نهادهای صنفی است. در دهه 70 تلاش‌هایی برای تشکیل انجمن روزنامه‌نگاران (کارگری) مطبوعات کودک و نوجوان با حضور افرادی چون حسن احمدی، لیلا رستگار، حمید محمدی محمدی، مهران بهروزفغانی، مناف یحیی‌پور‌، بنده و … شکل گرفت که ناکام ماند.

در نخستین سال‌های دهه 90 مدیران مطبوعات کودک و نوجوان بیش از 20 جلسه برای تشکیل انجمن مدیران (کارفرمایی) مطبوعات کودک برگزار کردند و محمدرضا زائری، منیژه شعاعی، مجتبی سادات سرکی، فاطمه علی‌بخشی و بنده را به عنوان مؤسس برگزیدند. این انجمنِ درحال تأسیس همایش، نمایشگاه و بزرگداشت هم برگزار کرد اما مجوز آن صادر نشد و به خاطره‌ها پیوست.

جشنواره، نمایشگاه، همایش

آخرین نمایشگاه مطبوعات کودک سال 93، آخرین جشنواره سال 95 و آخرین همایش سال 92 برگزار شده است. بدیهی است بدون چنین رویدادهایی شکل‌گیری جریان حرفه‌ای و پویای مطبوعات کودک و نوجوان ممکن نیست.

آرشیو و گنجینه ملی

مهمترین کتابخانه تخصصی ادبیات کودک در ایران کتابخانه مرجع کانون پرورش فکری است. اما این کتابخانه مجلات ایرانی قبل از دهه 50 را ندارد و خرید مجلات جدید خارجی هم برای آن متوقف شده است.

مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان نمونه‌هایی از نشریات دوره پهلوی را در اختیار دارد؛ اما دسترسی به آن برای پژوهشگران آسان نیست. کتابخانه‌هایی مثل کتابخانه تحقیقاتی شورای کتاب کودک، خانه کتابدار، کتابخانه مرکز مطالعات ادبیات کودک شیراز، کتابخانه کودک کتابخانه مرکزی پارک شهر و … نیز همگی با آرشیوی ملی و کامل فاصله بسیار دارند. همین‌طور کتابخانه‌های بزرگ کشوری مثل کتابخانه ملی آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات، وزیری، ملک، ملی تبریز، ملی رشت، دانشکده ارتباطات علامه، دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، دانشکده‌های ارتباطات در دانشگاه‌های آزاد تهران مرکزی، سوره و خبر و … هم هیچ کدام بخش مطبوعات کودک روزآمد و کاملی ندارند.

اطلاعاتی از نشریات موجود در کتابخانه کودک کتابخانه ملی و مجلات کودک موجود در بخش نشریات این کتابخانه و همچنین کتابخانه‌های بزرگ دیگر در دست نیست. کتابخانه مجلس شورای اسلامی تنها کتابخانه‌ بزرگی است که فهرست نشریات کودک و نوجوان خود را منتشر کرده است.

در میان دانشگاه‌ها نیز کتابخانه‌های تخصصی ادبیات کودک در دانشگاه‌های شیراز، شهید بهشتی، علامه طباطبایی، فردوسی مشهد و … راه‌اندازی شده که از نشریات موجود دراین کتابخانه‌ها بی‌اطلاعیم و تا رسیدن به جایگاهی ملی و مرجع فاصله زیادی دارند.

تعداد اندکی از مطبوعات کودک و نوجوان دیجیتال‌سازی شده اند و دسترسی به این نشریات دشوار و گاهی ناممکن است.

نشریه تخصصی

تنها مجله تخصصی مسائل مطبوعات کودک در تاریخ مطبوعات ایران “سالنامه مطبوعات کودک و نوجوان” بود که در سال 1375 تا 1377 به سردبیری علی‌اصغر سیدآبادی و بنده در خانه روزنامه‌نگاران جوان منتشر شد.

مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها هم در سال‌های پایانی دهه هفتاد گاهنامه‌ای را با تکثیر محدود درباره مسائل این مجلات منتشر می‌کرد. در دو دهه اخیر نه تنها مجله مستقلی درباره این نشریات وجود ندارد، ویژه‌نامه یا ضمیمه‌ای هم با این موضوع منتشر نشده است و تعداد مقالات این حوزه در مجلات گوناگون در هر سال از تعداد انگشتان یک دست فراتر نمی‌رود.

پژوهش

در هیچ مرکز پژوهشی، پژوهشگاه و پژوهشکده‌ای برنامه مشخصی در خصوص پژوهش‌های بنیادی و کاربردی مطبوعات کودک و نوجوان پیش‌بینی نشده است و هر چند سال یکبار شاید یک پژوهش و یا پایان‌نامه‌ای در این زمینه بروز یابد.

تعاملات جهانی

روزنامه‌نگاران مطبوعات کودک و نوجوان ایران در انجمن‌های جهانی عضو نیستند. در همایش‌های بین‌المللی حضور ندارند و به نمایشگاه‌های خارجی نمی‌روند. هیچ روزنامه‌نگار و استاد خارجی به ایران نمی‌آید و مجلات کودک و نوجوان خارجی در دسترس روزنامه‌نگاران و پژوهشگران ایرانی نیستند.

آموزش (آکادمیک و آزاد)

در حال حاضر در رشته علوم ارتباطات (گرایش روزنامه‌نگاری) واحدهایی مرتبط با مطبوعات کودک پیش‌بینی نشده و تنها در درس مطبوعات تخصصی از آن یاد می‌شود. در رشته کارشناسی ارشد ادبیات کودک و نوجوان نیز تنها دو واحد درس اختیاری مطبوعات و رسانه‌های کودک و نوجوان وجود دارد.

در سایر رشته‌های مرتبط همچون علوم تربیتی، آموزش پیش از دبستان، کتابداری، تصویر سازی و … هم واحد مستقلی به نام مطبوعات کودک و نوجوان پیش‌بینی نشده و به اشاراتی کوتاه در ضمن سایر دروس بسنده می‌‌شود.

جا دارد ضمن پیش‌بینی واحدهای اجباری در مقاطع کارشناسی رشته روزنامه‌نگاری، آموزش پیش از دبستان، تربیت معلم، کتابداری و … و همچنین دوره ارشد ادبیات کودک و تصویرسازی، با توجه به میان‌رشته‌ای بودن انتشار نشریات کودک، درس اختیاری مطبوعات کودک در سایر رشته‌های مرتبط دانشگاهی پیش‌بینی شود.

همچنین دوره‌های آزاد و تکمیلی آموزش روزنامه‌نگاری در مطبوعات کودک و نوجوان برای شاغلین در مطبوعات و سایر علاقه‌مندان مفید خواهد بود.

منابع نظری تألیف و ترجمه

منابع نظری و آموزشی درباره مطبوعات کودک و نوجوان به زبان فارسی بسیار اندک است. مجموع کتاب‌های منتشر شده درباره مطبوعات کودک و نوجوان به زبان فارسی به 10 عنوان هم بالغ نمی‌شود.  دو عنوان فهرست‌نگاری ( کاشفی‌خوانساری، کاشفی و فخریان)، سه عنوان تاریخ‌نگاری ( منصور حسین‌زاده، کاشفی‌خوانساری، مرتضی بختیاری) و دو عنوان مباحث نظری ( هر دو از کاشفی) تنها کتاب‌های درباره مطبوعات مطبوعات کودک و نوجوان به زبان فارسی هستند که طی بیش از صد سال عمر مطبوعات کودک در ایران منتشر شده‌اند. نکته تلخ اینکه تنها یک کتاب از این کتاب‌ها، آن هم فقط یکبار تجدید چاپ شده است و اکثر قریب به اتفاق این کتاب‌ها امروز در دسترس نیستند. کانون پرورش فکری کودکان نیز در دهه پیش جزوه‌ای برای آموزش مربیان خود در موضوع مطبوعات کودک تهیه کرده بود که آن جزوه نیز سال‌هاست تجدید چاپ نشده است.

نهاد مدنی

هیچ نهاد و سازمان غیردولتی که به طور خاص در زمینه مطبوعات کودک و نوجوان فعالیت کند، وجود ندارد. جشنواره، همایش، سازمان مردم نهاد، تشکل و موسسه پژوهشی دراین زمینه شکل نگرفته است و انجمن علمی، موسسه، پژوهشگاه، باشگاه خوانندگان، انجمن پیشکسوتان، و … در حوزه مطبوعات کودک و نوجوان وجود ندارد. هیچ نهادی این مجلات را رصد و پایش نمی‌کند. هیچ بیانیه و موضع‌گیری درباره تحولات و مشکلات مطبوعات کودک بروز پیدا نمی‌کند.

درحال حاضر تنها در شورای کتاب کودک، گروه بررسی نشریات کودک وجود دارد که هرساله به تهیه و ارائه گزارش در زمینه نشریات فعال در این حوزه می‌پردازد. انجمن نویسندگان کودک و نوجوان هم گرچه نویسندگان مطبوعات کودک را به عنوان عضو می‌پذیرد اما در بیست و چند سال فعالیت خود هیچ برنامه و یا رویکردی مرتبط با مطبوعات کودک نداشته است.

تا زمانی که موضوعاتی چنین بنیادی و بدیهی مغفول و حل‌ناشده باقی بماند صحبت از رشد مطبوعات کودک و حمایت از آن شعار و آرزویی بیش نخواهد بود.