اصول اساسی فرزند پروری سالم و موفق

به گزارش کودک پرس برقراري رابطه‌ي مثبت با كودك يا نوجوان از اصول اوليه ي فرزندپروري است. در بستر رابطه‌ي مثبت است كه مي توان ساير روش هاي فرزندپروري را بكار گرفت. برقراري رابطه‌ي مثبت عبارتست است از ایجاد فضایی که در آن بين مراقب و كودك احساس ایمنی، دوست داشته شدن و پذیرش وجود دارد و جنبه‌هاي مثبت رفتار كودك مورد توجه قرار مي‌گيرد. لازم است والدین اوقاتي را براي تعامل با كودك خود اختصاص دهند. در اين اوقات به صحبت های آن‌ها گوش دهند، با آنها حرف بزنند و به فعاليتي بپردازند كه هر دو از آن لذت مي برند. از راهنمائي كردن، نصيحت كردن، دستور دادن، سرزنش كردن و توبيخ در اين زمان‌ها اجتناب كنند. با آنها مهربان باشند، احترام بگذارند و علاقه خود را به صورت کلامی یا غیر کلامی ابراز نمایند. در مورد نوجوانان اين اوقات مي تواند كوتاه‌تر ولي مكرر باشد.

لازم به ذكر است كه نشان دادن محبت خود به كودك نبايد صرفا به اين زمان‌ها اختصاص يابد و لازم است همواره وجود داشته باشد.

برقراری ارتباط:

برقراي ارتباط به معني انتقال پيام و تعامل مشترك بين والد و كودك است. برقراري ارتباط با كودك به محيطي امن و فضائي مناسب براي گفتگو نياز دارد. در بسياري از مواقع انتقال پيام‌ها بين والد و كودك بخوبي انجام نمي‌شود و يا اينكه يك ارتباط يك سويه برقرار است.

در مورد نحوه ي برقراري ارتباط با فرزندان به اين نكات توجه كنيد:

1. احترام گذاشتن:

طوری با کودک حرف بزنید که دوست دارید او با شما آنگونه حرف بزند.

از غر زدن، مسخره کردن، تحقیر کردن کودک، متهم كردن اجتناب كنيد.

قضاوت زودهنگام نكنيد.

از کودک خرده نگيريد و خطاهاي جزئي را ناديده بگيريد.

2. اختصاص دادن زمان‌هايي مكرر، كوتاه مدت و با کیفیت برای تعامل با کودک:

· هر روز زمانی را هر چند کوتاه، واقعاً با کودک باشید طوری که احساس کند در دسترس او هستید.

· در این زمان تنها به کودک توجه کنید و کار دیگری انجام ندهید.

· با كودك فعاليتي را ترتيب دهيد تا هردو از آن لذت ببريد

3. به صحبت‌هاي کودک خود توجه كنيد.

به فرزندتان نگاه کنید.

به حرف هایش به دقت گوش دهید.

4. در برابر كودك به تندي واكنش نشان ندهيد.

با کودک جر و بحث نکنید.

در برابر عصبانیت کودک عصبانی نشوید.

اگر عصبانی شوید یعنی کودک توانسته بر شما مسلط شود و یا اینکه باعث می شوید کودک بترسد و نتواند با شما ارتباط برقرار کند.

5. به او نشان دهيد كه دوست داشتني است.

به کودک بگویید که دوستش دارید.

برای دوست داشتن کودک شرط نگذارید. مثلاً اگر مسواک نزنی دوستت ندارم.

رفتار کودک را مورد توجه قرار دهید و نه خود او را. مثلا “این رفتار تو مناسب نیست” نه اینکه بگوئید “تو فرزند بدی هستی.” همچنین خوب بودن او را هم مشروط به انجام یک رفتار نکنید مثلا چون مسواک زدی پس بچه خوبی هستی.

سعی کنید بفهمید کودک چه نوع ابراز محبت فیزیکی را می پسندد (بوسیدن، نوازش کردن، در آغوش گرفتن) از همان روش براي ابراز محبت خود استفاده كنيد.

6. براي برقراري ارتباط با كودك خود بازي كنيد:

بازی برای رشد کودک حیاتی است در طول بازی، کودکان مهارت های جسمانی، شناختی، اجتماعی و هیجانی خود را گسترش می دهند. در عین حال، بازی مفیدترین زمان برای ارتباط مادر یا پدر با کودک است. بازی با کودک وسیله ای جهت برقراری رابطه مثبت با کودک و وارد شدن در دنیای او و نیز آموزش کنار آمدن با دیگران، حل مسائل و کنترل رفتار است.

حداقل روزی نیم ساعت با کودک بازی کنید.

در بازی با کودک هرم قدرت وجود ندارد یعنی پدر یا مادر در رأس قدرت نیستند. در بازی به کودک اجازه ی رهبری دهید.

لازم است جای مناسبی برای بازی در نظر بگیرید. حتی سفره ی بازی پهن کنید تا بعد از بازی بتوان راحت وسایل بازی را در سطل بزرگ ریخت و سفره را جمع کرد و اتاق را به وضع معمولی باز گرداند.

تأیید و تشویق رفتارهای مثبت:

کودکان به تأیید و توجه نیاز دارند. وقتی کودکان تشویق و توجه مثبت در برابر رفتار مناسب شان دریافت می کنند میزان همکاری شان بیشتر شده و کنترل آنها بسیار آسان تر می گردد. از طرف دیگر احتمال وقوع دوباره آن رفتار افزایش می یابد.

– تقویت کننده مثبت عبارت است از هر نوع پیامد رفتاری که باعث افزایش احتمال وقوع مجدد آن رفتار می گردد.

انواع تقویت کننده های مثبت عبارتند از:

1- احساس غرور و افتخار درونی: این حس را می توان از طریق ابراز حس افتخار و غرور شخصي خود نسبت به رفتار خوب کودک به وی منتقل نمود.

2- ارایه ی توجه مثبت به صورت کلامی و غیر کلامی

رفتار مثبت را از طريق كلامي و غير كلامي مورد تشويق قرار دهيد.

تشویق کلامی: متشکرم که همانطور که خواسته بودم اينكار را انجام دادی.

– کارت را خوب انجام دادی.

– کار قشنگی انجام دادی که به خواهرت کمک کردی که تکالیفش را تمام کند.

تشویق غیر کلامی: چشمک زدن، لبخند زدن، بغل کردن، نوازش کردن، کف زدن

3- امتیاز دادن به کودک و پاداش های اجتماعی مثل رفتن به پارک و سینما، کمک در تهیه دسر یا غذا.

4- پاداش های عینی مثل جایزه ها، برچسب ها، اسباب بازی، خوراکی های خاص.

در مورد نحوه تشويق به نكات زير توجه كنيد:

· تشویق بايد متناسب با رفتار باشد: برای رفتارهای روزمره از تأیید کلامی یا غیر کلامی استفاده کنید و پاداشهای مادی را برای رفتارهای برجسته تر و مهمتر به کار ببرید.

· تشويق بايد متناسب با موقعيت باشد: اگر کودک در جمع دوستانش در حال بازي است و ممکن است از تحسین شدن خجالت بکشد، تأييد غیر کلامی به کار ببرید.

· به رفتارهای مثبت کودک توجه کنید: رفتار مثبت را با لبخند و تکان سر، تأیید کنید.

· در تحسین افراط نکنید: اگر بیش از حد کودک را تحسین کنید فکر می کند وظیفه دارد دیگران را خوشحال کند و این تنها راه ارزشمند بودن است؛ یاد می گیرد زیاد تحسین بخواهد و اگر تحسین نشود درباره ارزشمند بودن خود به شک می افتد؛ و يا اينكه فکر می کند تحسین نشدن بمعني مورد انتقاد قرار گرفتن است.

· به تلاش های کودک بها دهید: همیشه دنبال نتیجه نباشید تلاش‌ها را نيز مورد توجه قرار دهيد.

· به توانمندی کودک اشاره کنید و نشان دهید که به او افتخار می کنید.

· جملات تأیید آمیز بگویید:

من به کار تو اطمینان دارم.

کار دشواری است ولی فکر می کنم از عهده آن بر می آیی.

در کارِ… روز به روز بهتر می شوی.

دستور دادن به کودک:

گاهی والدين از کودکان انتظاراتی دارند که کارهایی را انجام دهند و لازم است دستوراتی به آنها بدهند. فراموش نکنید دستور دادن به معنای پرخاشگری و عصبانیت نیست. دستور می تواند قاطع اما صمیمی باشد.

در مورد شيوه دستور دادن به نكات زير توجه نمائيد:

1- هنگام دستور دادن در فاصله نزدیک کودک بایستید. نگاهتان به کودک مستقیم باشد و حد الامکان سطح نگاه شما با کودک یکسان باشد. اسمش را صدا کنید.

2- دستورات را واضح و روشن بدهید. از دستوراتی که به صورت کلی مطرح می شود مثل مواظب باش، عجله کن و … پرهیز کنید زیرا این دستورات مفاهیم انتزاعی دارد و کودکان آنها را درک نمی کنند پس “به جای مواظب باش” مشخصاً بگویید: ” لطفاً دستت را به نرده ها بگیر”.

3- دستورات مثبت بدهید یعنی افعال مثبت به کار ببرید. به کودک بگویید چه کاری را باید انجام دهد نه اینکه چه کاری را انجام ندهد.

4- از دستورات خواهشی و یا سوالی اجتناب کنید. افعال امری به کار ببرید.

5- درباره دستورات بحث نکنید و دلیل تراشی و فلسفه بافی نکنید. گاهی کودکان برای فرار کردن از زیر اجرای دستورات دائماً سوال “چرا ” مطرح می کنند. این چراها لازم به پاسخگویی نیست.

6- به کودک فرصت اجرای دستورات را بدهید. پشت سر هم دستور ندهید.

7- دستورات غیر لازم و غیر ضروری ندهید.

8- بر اجرای دستور نظارت داشته باشید.

9- بلافاصله بعد از اینکه کودک دستوری انجام داد او را تشویق کنید.

10- پیش بینی کنید اگر کودک دستور شما را انجام نداد، پیامدی منطقی برایش در نظر بگیرید. اگر کودک دستور شما را اجرا نکرد، 5 ثانیه صبر کنید. دوباره تکرار کنید و اگر بلافاصله انجام نداد پیامدی را که درباره اش قبلاً هشدار داده بودید اجرا کنید. چانه زنی کودک را نپذیرید و پیامد را اجرا کنید.

11- کودکان بزرگتر را در وضع قوانین مشاركت دهید.

12- به جای امر و نهی کردن مرتب به کودک، محدودیت ایجاد کنید و حق انتخاب دهید.

آموزش مهارت های جدید:

رشد کردن مستلزم یاد گرفتن بسیاری از مهارت های جدید و پیچیده می باشد مثل مسواک زدن، لباس پوشیدن، حمام کردن و … باید والدین به کودکان کمک کنند تا این مهارت ها را بیاموزند و یا رفتارهای درست گاه و بیگاه کوک را تثبیت نمایند. روش های مؤثر در این خصوص عبارتند از:

1- الگو بودن والد براي كودك: والدين بايد الگوي رفتاري باشند كه انتظار دارند كودك آن را بياموزد. مي توان در حين انجام يك رفتار آن را توصيف نمود و به كودك اجازه داد كه رفتار را تقليد نمايد. او را برای موفقیت ولو اندک تشویق کنند و او را برای تلاش بیشتر ترغیب کنند.

2- آموزش اتفاقی: وقتی کودک به طرف والدين می آید تا سؤالی بپرسد، چیزی بخواهد و … زمانی است که می توانند به او آموزش دهند زیرا در این موقعیت، كودك به برقراری ارتباط با والدين علاقه مند است.

3- استفاده از جدول رفتاری: جدول رفتاری یک قرار داد مشخص است بین پدر و مادر با کودک که براساس آن کودک برای انجام فعالیتی مشخص و تعریف شده، پاداش هایی دریافت می کند. از جدول رفتاري مي توان براي آموزش يك مهارت يا رفتار جديد بهره گرفت.

راهبردهای مدیریت رفتار نامطلوب:

همه بچه ها باید یاد بگیرند که محدودیت ها را بپذیرند و احساس سرخوردگی و ناامیدی خود را وقتی نمی توانند به خواسته هایشان برسند، کنترل کنند. اداره ی چنین موقعیت هایی برای والدین دشوار است. اما اگر والدین پیامدهایی را بلافاصله، پیوسته و قاطع برای رفتار نامطلوب استفاده کنند، کودکان خویشتنداری را خواهند آموخت.

در ابتدا سعی کنید بفهمید چرا کودک بدرفتاری می کند. کودکان به دلایل مختلف ممکن است بدرفتاری کنند:

1- برای جلب توجه

2- به دست گرفتن کنترل امور و قدرت نمایی

3- بیماری، خستگی، یا عصبانیت

4- کودک نمی تواند به دلیل مشکلات و بیماریها، رفتار خود را کنترل کنند.

کودکان بدرفتاری را به روش های مختلف انجام می دهد:

انجام کاری که شما دوست ندارید، سستی کردن در امور، بی تفاوتی، پرخاشگری و آزار خود و دیگران.

اگر کودک دستورات شما را انجام نداد یا رفتاری نامطلوب ارایه می دهد، می توانید از موارد زیر برای کاهش رفتار نامطلوب وی استفاده کنید:

بحث مستقيم:

وقتی کارآمد است که کودک یکی از مقررات اصلی خانه را گاهی فراموش می کند و بیشتر در مورد بچه هایی است که همکاری بیشتری دارند.

نحوه استفاده از بحث مستقيم:

ابتدا توجه کودک را به خود جلب کنید. سپس مشکلی را برایش توضیح دهید. سپس مختصراً توضیح دهید چرا این رفتار مشکل دارد [از جمله خبری استفاده کنید] . بعد رفتار صحیح را به کودک پیشنهاد دهید و از او بخواهید که آن کار را انجام دهد.

نادیده گرفتن:

اگر مشکل رفتاری خفیف باشد و خطر يا ضرري ايجاد نمي كند و حقوق ديگران را نيز ضايع نمي سازد (مثل زمانی که برای به دست آوردن چیزی، قشقرق راه می اندازد يا قصد توجه طلبي دارد) از این روش استفاده کنید.

نحوه ناديده گرفتن رفتار:

· خونسرد بمانید و عصبانی نشوید.

· به کودک توجه نکنید. به هیچ وجه به او نگاه نکنید و حرف نزنید (می توانید شروع به خواندن روزنامه کنید تا با کاری سرگرم شوید). هیچ حالت خاصي را در چهره نشان ندهيد.

· ممکن است در ابتدا بدرفتاری اش بیشتر شود. در این زمان اگر به او توجه کنید، تلاشتان به هدر رفته است.

· بی اعتنایی را تا وقتی ادامه دهید که رفتار آزارنده وجود دارد. به محض اینکه رفتار نا مطلوب قطع شد، می توانید به اولین رفتار مثبت او توجه کنید.

· در مورد رفتارهایی که خشونت به همراه دارد یا احتمال آسیب به کسی می رود، از این روش استفاده نکنید.

انتخاب پیامد:

پيامد رفتار مي تواند رفتار را تقويت يا خاموش سازد. هرگاه رفتاري منجر به پيامدي خوشايند شود آن رفتار تقويت مي شود و چنانچه پيامد ناگواري در پي داشته باشد رفتار خاموش مي شود.

از این روش برای مشکلات رفتاری شدیدتر استفاده کنید پيامد مي تواند پيامد طبيعي باشد يا پيامد قرار دادي. پيامد طبيعي آن چيزي است كه خود به خود در اثر رفتار بوقوع مي پيوندد. مثلا دست زدن به اجسام داغ باعث سوختن دست مي شود. پيامد قرار دادي آن چيزي است كه ما بعنوان قرار داد براي كودك تعيين مي كنيم. مثلا اگر کفش هايش را كثيف كند بايد آنها را بشويد. والدين بايد دقت نمايند كه از پيامدهاي طبيعي خطرناك براي كنترل رفتار استفاده نكنند مثلا اينطور نباشد كه اجازه دهند دست كودك را بسوزد، كه دوباره سراغ آب جوش نرود!

گاهي پيامد رفتار بصورت اعمال محروميت است، محروميت كوتاه مدت از چيزي كه كودك دوست دارد كه در اين موارد مي بايست به نكات زير توجه شود:

· محروميت باید متناسب با رفتار باشد.

· کودک را از فعالیت یا اسباب بازی که کانون مشکل است محروم کنید.

· مدت محروم کردن باید کوتاه باشد از 5 تا 30 دقیقه معمولاً زمان مناسبی است.

· قبل از محروم کردن، حتماً دلیل این کار را برای کودک توضیح دهید:

· بعد از اتمام زمانی که قرار گذاشته اید، فعالیت یا اسباب بازی مورد نظر را باز گردانید و با توضیح درباره رفتار جایگزین صحیح، بکوشید از تکرار اتفاق قبلی جلوگیری کنید. اگر دوباره اطاعت نکرد این روش را به مدت طولانی تری استفاده کنید یا از روش اتاق خلوت استفاده کنید.

· تهدیدهایی که امکان انجام دادن آن وجود ندارد بیهوده است. کودک به سرعت متوجه می‌شود که تهدید شما بی اساس است و می فهمد که شما احساس ناتوانی می کنید.

مراقبت والدین از خودشان:

فرزند پروری وظیفه ی دشواری است. لازم است که والدین به خود و نیازهایشان توجه کنند و مراقب سلامت روانی و جسمانی خویش باشند. متمرکز کردن زندگی، فقط بر فرزندان نه به نفع والدین است نه به نفع کودکان. پدر یا مادر از حقوقی برخوردار هستند: دوستی ها، حفظ فضای خصوصی، زمانی برای خودشان و غيره

در مورد نحوه ی مراقبت از خود به نكات زير توجه كنيد:

هر روز سعی کنید یک فعالیت خوب یا جالب برای خودتان انجام دهید.

آرام بمانید. تقریباً هر روز زمانی را به آرام سازی خود اختصاص دهید. 15 دقیقه نفس عمیق بکشید. این کار را با فشار انجام ندهید. عضلات خود را از سرتا پا به تدریج و به ترتیب ابتدا منقبض و سپس رها کنید.

خودتان را بپذیرید و دوست داشته باشید. بر نکات مثبت خود تمرکز کنید و به آن توجه نمایید.

با باورهای نامعقول خود مبارزه کنید. از خود گله نکنید. از گفتن واژه های دلسرد کننده و مطلق مثل مجبورم، باید و … اجتناب کنید.

انتظار واقع بینانه از خود داشته باشید. هر کس ممکن است اشتباه کند. هیچ کس کامل نیست.

به خود اطمینان خاطر بدهید اگر خودتان احساس اطمینان خاطر نداشته باشید، انتقال آن به کودک نیز مشکل می شود .

منبع: انجمن روانشناسی کودک و نوجوانان ایران