بازنمایی صلح در ادبیات کودک

به گزارش کودک پرس ، در دنیایی زندگی می کنیم که در آن جنگ افروزان هر از چندگاهی به بهانه های مختلف و در اشکال مختلف در امور کشورهای دیگر دخالت می کنند. بطوری که این دخالت ها می تواند بصورت نظامی، اجتماعی- فرهنگی و یا اقتصادی از قبیل تحریم ها باشد.

هر زمان که درباره جنگ صحبت شده است در کنارش سخنی از صلح می آید. چرا که صلح فقط مخالفت با جنگ نیست. بلکه صلح در زندگی روزمره ما جریان دارد و اگر با تفکر صلح به زندگی نگاه کنیم همه گفتارها و رفتارهای ما عوض خواهد شد.
در هیچ جنگی نیست که بخش عمده ای از آسیب دیدگان آن کودکان نباشند. کودکان نه تنها آسیب دیدگان جنگ ها هستند بلکه مخاطب بسیاری از رفتارهای ضد صلح و خشونت بار دیگر نظیر فحاشی، خشونت گفتاری و رفتاری درخانواده و جامعه هم هستند. کودکانی که باید از حق زندگی و آرامش برخوردار باشند و تامین این امور برای کودکان باید به عنوان اولیه ترین و بدیهی ترین ملزومات تلقی شود.

از این رو بخش عمده ای از توجهات متخصصان امروزه، در زمینه ادبیات کودک و صلح است چون از دید آنها صلح باید از کودکی آموخته شود و ادبیات می‌تواند بستر مهمی برای آموزش صلح و مدارا باشد رگه هایی از پرداختن به این امر مهم را می توان در رمان هایی نظیر هستی فرهاد حسن زاده، عاشقانه های یونس در شکم ماهی از جمشید خانیان، بیدارم کن عباس جهانگیریان، پل معلق اثر محمد رضا بایرامی دید.
بنا به این ضرورت ها و نحوه پرداختن ادبیات کودک به مقوله صلح پژوهشگر ایرنا با جمال اکرمی نویسنده رمان کودک و نوجوان به گفت و گو نشست.

** ضد صلح فقط جنگ نیست 
اکرمی در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا گفت: ضد صلح فقط جنگ نیست وابعاد بسیاری دارد، مثل وجود کودکان کار، خشونت های خانوادگی، تنبیهات و یا تجاوز به حریم حقوق کودکان. وقتی ما درباره ضد صلح صحبت می کنیم، هدف فقط جنگ نیست، هرچند جنگ مهمترین شان است.

** جنگ و کودکان
اکرمی درباره جنگ و تاثیرات آن بر کودکان گفت: در دوران جنگ جهانی اول در سال های 1293 و پس از آن ما نزدیک به 9 میلیون ایرانی را از دست دادیم که نزدیک به نیمی از آن ها کودک بودند. در واقع به خاطر حضور نیروهای انگلیسی در ایران و انحصار غلات توسط آنها و همچنین احتکار آن توسط دستگاه سلطنتی احمدشاه قاجار و نزدیکانش، قحطی بزرگی درسراسر ایران روی داد. این پدیده به عنوان بزرگترین نسل کشی جهان شناخته شده، چرا که نه حکومت وقت قاجار درِ انبارها را برای برداشتن غلات به روی مردم باز کرد و نه ارتش انگلیس اجازه داد غلات کشورهای همسایه به ایران برسد. طی این جنگ بی طرفانه تقریباْ نیمی از جمعیت ایران به خاطر تحریم و قحطی جان خود را از دست دادند.
این نویسنده رمان کودک افزود: رگه های کوچک پدیده ضد صلح در دوران این قحطی را می توان در رمان « دروازه مردگان» حمیدرضا شاه آبادی دید. این رمان تازه چاپ شده و بخشی از آن به پدیده گرسنگی کودکان در آن روزها باز می گردد. کودکانی که پدر و مادرها ناچار به فروش آنها هستند و یا آن ها را در کوچه و خیابان رها می کنند.
وی اضافه کرد: این که چرا برخی از پژوهشگران نابودی نزدیک به 9 میلیون ایرانی را طی قحطی جنگ جهانی اول بزرگترین نسل کشی تاریخ می دانند، در حالی که طی جنگ جهانی دوم بیش از 20 میلیون نفر جان خود را ازدست دادند، به این دلیل است که در ایران مردم درگیر میدان جنگ با گلوله و توپ نبودند، بلکه محاصره اقتصادی، گرسنگی و فقر آن ها را از پای در می آورد.
وی در مورد جنگ ایران و عراق و تاثیراتش بر کودکان افزود: جنگ ایران و عراق که 8 سال طول کشید، حجم زیادی از آسیب ها متوجه کودکان شد. این جنگ نزدیک به یک میلیون آواره، شهید و جانباز باقی گذاشت که طبیعی است تعدادی از قربانیان این جنگ کودک باشند یا آن که شرایط زندگی در یک خانواده را برای آن ها با چالش رو به رو کند.

** رمان هایی که در ایران به صلح پرداختند
اکرمی درباره رمان هایی که به موضوع ویرانی های جنگ و ضرورت صلح پرداخته اند، می گوید: در میان رمان هایی که به این موضوع پرداخته اند، می توان از کتاب هایی چون: « هستی » اثر فرهاد حسن زاده، « عاشقانه های یونس در شکم ماهی» اثر جمشید خانیان، « گردان قاطرچی ها» اثر داوود امیریان، « جنگ که تمام شد، بیدارم کن» اثرعباس جهانگیریان، و « پل معلق» اثر محمدرضا بایرامی نام برد. در رمان هستی کودکان درگیر تنش های جنگ هستند و هستی دختری است که می خواهد به گونه ای در کمک رسانی به زخمی ها و جنگ زده ها شرکت کند. این رمان به مساله جنگ در دهه 60 می پردازد. در رمان « عاشقانه های یونس در شکم ماهی» نیز با نوجوانی روبه رو می شویم که تمام تلاشش را می کند تا زیر بمباران جنگ پیانو اش را از نابودی نجات بدهد. در واقع در این رمان ما با شکل نمادین پیانو به عنوان آوای صلح رو به رو هستیم.
وی همچنین می افزاید: من دو رمان کودک در این زمینه نوشته ام، یکی « فانوسی در باد» و دیگری « کودکان ماه» . در این دو رمان، این کودکان هستند که آسیب پذیرترین و ناشناخته ترین قربانیان جنگ به شمار می روند. قصه های « نخلی برای تو» و « نامه ای به پدر» را هم برای کودکان نوشته ام که به موضوع جنگ ایران و عراق باز می گردد. در هیچ کدام از کتاب ها و رمان هایی که نام بردم، اشاره ای به اینکه کودکان جنگ را دوست دارند و آن را ستایش می کنند، وجود ندارد.

**صلح در رمان های خارجی
اکرمی در مورد رمان های خارجی و پدیده صلح در آن ها می گوید: از جمله پرخواننده ترین رمان های خارجی که به موضوع صلح پرداخته اند و به فارسی نیز ترجمه شده، می توان از رمان های « کوه های سفید» اثر جان کریستوفر، « کودک، سرباز و دریا» اثر ژرژ فون ویلیه، « تیستو سبزانگشتی» اثر موریس درویون، و « برادران شیردل» اثر آسترید لیندگرن نام برد. در این رمان ها کودکان و نوجوانان برای رویارویی با پدیده جنگ و دستیابی به صلح تلاش می کنند. در رمان « کودک، سرباز و دریا» به نوجوانی برخورد می کنیم که در جنگ جهانی دوم با سرباز دشمن رو به رو و با او دوست می شود. در واقع نویسنده این کتاب سربازی را که به اراده ژنرال هایش به جنگ آمده، دشمن اصلی به شمار نمی آورد و بر این باور است که سربازان دو سوی جنگ، دوستانی هستند که قربانی خودکامان جنگ افروز شده اند و مدال هایش را آن ها به چنگ می آورند.

** اهمیت پرداختن به تاریخ در ادبیات کودک 
اکرمی درباره جایگاه تاریخ جنگ در ادبیات کودک و نوجوان می گوید: در این زمینه مثال های ما بسیار اندک است، مگر آنکه یک تاریخ نویس آمادگی آن را داشته باشد که به موضوع جنگ از نظر تاریخی بپردازد و اینکه بنویسد منظور از نسل کشی کودکان چیست. نویسندگان ما به جای آن که به طرح فانتزی و تخیل بیش از حد در نوشته هاشان بپردازند، بجاست که در مواردی نیز به جایگاه تاریخ و رویدادهای واقعی و بومی نیز توجه کنند.
این نویسنده کودک می افزاید: به نظر من ادبیات ما به اندازه کافی به ناگفته ها توجه نکرده و هنوز هم شوق گرایش به انتزاع و تخیل آن قدر در ما توانمند است که کمتر نویسنده ای به جایگاه صلح به جای جنگ و آسیب شناسی کودکان در این کارزار پرداخته است. در این مورد نیز می توان به رمان تاریخی « لالایی برای دختر مرده» اثر حمیدرضا شاه آبادی اشاره کرد که به موضوع فروش دختران قوچانی در تاریخ گذشته ایران می پردازد و واقعیت و تخیل را درهم می آمیزد.

**ابعاد مختلف ضد صلح
اکرمی درباره ابعاد مختلف ضد صلح بر این باور است: بیشترین میزان ایدز در ایران در میان کودکان کار و خیابان است. این به آن معناست که چهار راه های ما امن نیستند. از خشونت های گفتاری گرفته تا خشونت هایی مثل اهانت کردن و تحقیر کردن. مواردی از این دست پدیده های ضد صلح به شمار می روند. از جمله ابعاد دیگر آن می توان به کودکان فراری از خانه به دلیل فشارهای فراوان خانگی، کودکان فرار از تحصیل به خاطر سختگیری ها و تنبیه بدنی، کودکان فرار از جامعه به دلیل کمبود لحظه های شادی بخش و آرامش افزا، کودکان طلاق، کودکان مهاجر و مواردی از این گونه اشاره کرد.
‘صلح به چه معنا است؟ به این معنا که بی تفاوت از کنار کودکان و نوجوانان رد نشویم. بحث حقوق کودکان که به ویژه در دهه های 70 و 80 به آن پرداخته شده، به این معناست که ما وظیفه داریم شرایط صلح، و نه جنگ، را برای کودکان فراهم سازیم و با تمام وجود از آن دفاع کنیم. زمانی که بخشی از تیترهای اصلی روزنامه های ما نه فقط به سیاست و تنش افزایی، که به شرایط بهبود زندگی برای کودکان نوجوانان بپردازند، می توان به این باور رسید که نسل آینده به امنیت کافی برای ساختن جهان فردا دست یافته است. ‘

** یک خاطره
اکرمی اضافه کرد: روزی به آقای مرتضی ممیز می گویند آرمی برای مبارزه با بی سوادی طراحی کن. ممیز انگشتش را در جوهر فرو می برد و روی کاغذ فشار می دهد و می گوید: «این هم آرم شما! بی سوادی یعنی اینکه شما برای نشان دادن هویت تان مجبور شوید از اثرانگشتتان استفاده کنید، نه از نوشتن نامتان!» جنگ واقعی در شلیک گلوله نیست. معنای واقعی جنگ را باید در مبارزه بااثر انگشتی دانست که جهل و نادانی به ارمغان می آورد.
‘وقتی دانش آموزان ما با انواع خشونت ها در تنبیه بدنی، اخراج از مدرسه، تبعیض های مادی، تبعیض های جنسیتی، بی احترامی، و بی توجهی به خواسته های منطقی و طبیعی شان در محیط تحصیلی رو به رو می شوند، چطور می توان انتظار داشت که در مورد آمادگی برای آینده از آموزش کافی بهره برده و به شرایط مناسبی دست یافته باشند؟ چرا باید آن ها را در شرایط رویارویی و اعتراض با آموزش و پرورشی قرار دهیم که پدیده های حذف زنگ هنر و کتابخانه، تکلیف های فشرده ی درسی، نبود اردوهای دانش آموزی، رویارویی اضطراب آمیز با انواع کنکور و مانند آن آرامش صلح آمیز آن ها را به هم می زند. همه ی اینها نشانگر آن است که کودکان و نوجوانان ما در شرایط صلح وآرامش قرار ندارند و خشونت های چندگانه بر جهان فردای آن ها سایه انداخته است. ‘

** راهکارهایی در زمینه پرداختن به صلح در ادبیات کودک
اکرمی در مورد شرایط گسترش صلح از طریق ادبیات می گوید: بهترین اتفاقی که در این زمینه می تواند برای کودکان و نوجوانان بیفتد، خواندن کتاب و ترویج کتاب خوانی است. اگر نوجوان می خواهد تاریخ سرزمینش را بشناسد، بهتر است رمان بخواند. نویسندگان ما نیز بهتر است با تاریخ آشنا شوند و این را بدانند که وظیفه دارند در مواردی نیز رمان تاریخی بنویسند. بجاست که آن ها گاهی از تخیل نویسی زیاده از حد به واقعیت نویسی روی آورند، چرا که کودکان و نوجوانان ما در جای خود باید با واقعیت ها نیز رو به رو شوند. ‘هربرت رید’ بر این باور است که گرایش فراوان به انتزاع مختص جوامع واقعیت گریز است. داورها و منتقدان ادبیات نیز در گرایش به تخیل زیاده از حد نقش برجسته ای دارند. به نظر من بهتر است میان واقعیت و انتزاع در ادبیات تعادل ایجاد شود و به سهم کودکان و نوجوانان در گرایش به تاریخ و واقعیت های اجتماعی احترام گذاشته شود.

منبع: ایرنا