نیازهای کودکان و فضاهای شهری

به گزارش کودک پرس ، چکیده نشست پژوهشی:

– بر اساس ماده 31 کنوانسیون، حکومت‌ها باید حق بازی و سرگرمی و اوقات فراغت را برای کودک به رسمیت بشناسند تا آنها بتوانند در فعالیت‌های تفریحی و هنری مناسب سنشان شرکت کنند.

ـ امروزه در طراحی فضای شهری از نیازهای کودکان غفلت شده است.

– کودکان امروز به دلیل محدودیت های فضایی که با آن مواجهند، «دوران كودكي تصنعي» را كه بزر گسالان برایشان ساخته اند، سپري می‌کنند.

-این کودکی تصنعی به رشد جسمی عاطفی روحی و اجتماعی فرهنگی و خلاقانه کودکان لطمه می زند و تعلق اجتماعی و طراوت روح و روان را از آنان سلب می­ کند.

پژوهش: امروزه فضاهای عمومی شهری عمدتا برای رفع نیازهای بزرگسالان طراحی شده­ اند و به نیازهای کودکان و سالمندان و سایر گروه ­های اقلیت توجهی ندارند. گرچه در تعالیم دینی ما در موارد متعدد بر لزوم تکریم کودکان و رعایت حق بازی و کودکی کردن آنها تاکید و توصیه شده است. در مجامع بین المللی از سال 1989 کنوانسیون حقوق کودک به طور جدی به مسئله حقوق کودکان پرداخته و کشور ما از سال 1372 به این کنوانسیون ملحق شده است. اوقات فراغت و سرگرمی یکی از اموری است که در کنوانسیون حقوق کودک به آن اشاره شده و بر اساس ماده 31 کنوانسیون، حکومت ها باید حق بازی و سرگرمی و اوقات فراغت را برای کودک به رسمیت بشناسند تا آنها بتوانند در فعالیت های تفریحی و هنری مناسب سنشان شرکت کنند. حکومت ها باید امکانات مناسب را برای انجام فعالیت های فرهنگی هنری و همچنین فراغت و سرگرمی کودکان فراهم کنند. اما آیا در طراحی فضای شهری ما به این حق کودکان توجهی شده است؟ طراحی کنونی فضاهای شهری چه تبعاتی برای رشد جسمی و روانی و اجتماعی کودکان به دنبال دارد؟ این مقاله با استفاده از پژوهش خانم ها الناز فلاحی[1] و دکتر منصوره اعظم آزاده[2] با عنوان کودکان و حق به شهر در پی پاسخ به این سوالات است.[3]

طراحی شهرهای کنونی چه ویژگی‌هایی در ارتباط با کودکان دارد؟

درطول تاریخ تغییر و تنوع فعالیت ­های کودکان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف متفاوت بوده ­اند. اکنون در شهرهای مدرن نهادهای مختلف به شیوه های متفاوت، برای مراقبت از کودکان و ساختن فردایی بهتر برای آنان، به نظارت بیشتر بر فعالیت هایشان پرداخته­ اند و مانع انتخاب آزادانه آن­ها در چگونگی گذران اوقاتشان شده ­اند. امروزه در طراحی فضای شهری از نیازهای کودکان غفلت شده است. رشد آپارتمان های بلند که پنجره ­های بسته آن رو به خیابان هستند. کاهش روابط همسایگی فضای سبز و تجهیزات شهری، عبور و مرور زیاد وسایل نقلیه عمومی و .. باعث شده که کودکان از فضای عمومی شهرها رانده شوند و شهر فقط فضایی برای بزرگسالانی باشد که فعالیت های کارکردی و اقتصادی انجام می­دهند و این در حالی است که فضای عمومی نه تنها فضای ارزان و در دسترس برای همه کودکان است بلکه این فضا به بچه ها این امکان را می­ دهد که آنها بتوانند آزادانه و مستقل در آن فعالیت کنند و با چالش‌هایی مواجه شوند که در آن دست به تصمیم ­گیری و انتخاب می ­زنند.

محیط زندگی کودک و امکانات آن چه نقشی در رشد و تربیت کودک دارد؟

از آنجا كه يكي از پيامدهاي خانواده ­های كم جمعيت عصر حاضر، محدوديّت تجارب اجتماعي كودكان است، لزوم ايجاد فضاهاي شهري كه پاسخگوي نيازهاي كودكان با توقع­ ها، سبک ­های متنوع زندگي و فعالیّت­ های متعدّد باشد بیشتر شده است. کودكان اوّلين بار با تجربة عرصه محلّه و فضاي باز شهر به تعاملات اجتماعي با دنياي پيرامون می­ پردازند. اين تعاملات در روند بلوغ اجتماعي و افزايش سطح آگاهي آنان نقش مهمي دارد. فضاهاي شهري، در پذيرش نقش های مختلف اجتماعي، فرهنگي، شيوة زندگي، تعامل عقايد و نهادينه كردن الگوهاي رفتاري كودكان از طريق ارتباط مؤثّر ميان آموخته­ های پيشین با تجارب فعلي در آنها نقش بسزايي دارد و در نهايت منجر به احساس تعلّق به محيط، بلوغ فردي و اجتماعي و شناخت از خود می­گردد[4]

حضور کودکان در فضای عمومی شهرها چه اهمیتی دارد؟

فضاهاي شهري به عنوان بستر پرورش كودك با تأمین خواست‌ها و نيازهاي كودك، به روند رشد فيزيکي و اجتماعي او كمك می­ کند. حضور کودکان در فضای عمومی شهرها، تجارب مناسبی را در اختیار آنان قرار می­دهد از جمله:

نیازهای کودکان و فضاهای شهری

دلایل عقب نشینی کودکان از فضای باز شهری به درون خانه ها

کودکان در گذشته بیشتر در فضای عمومی شهرها حضور داشتند، اما در دوره جدید کودکان توسط اجتماع، مدرسه، خانواده و سایر بزرگسالان تحت نظارت و کنترل قرار گرفته اند. «موقعيت كودكان در محیط های شهري امروز ايران، رو به زوال است. ترس از ناامني و عدم تناسب فضاي باز شهرها با شرايط فيزيكي و رواني كودكان، آن ها را مجبور به عقب نشيني از فضاهاي عمومي به فضاهاي خصوصي و از فضاهای محلّه ها به درون خانه ها كرده است. اين مسأله به علاوه فشار عصر الكترونيك- به رغم محاسن آن نظير بالابردن سطح آگاهي- باعث تهديد معصوميّت و پاكي دوران كودكي و هم چنين از بين رفتن شرايطي شده است كه روا نشناسان از آن به عنوان «فعاليّت آزاد » نام می ­برند. به همین دلیل كودكان در روند توسعة شهري عصر مدرن، فضاهاي «فعاليت آزاد » را روز به روز بيشتر از دست مي ­دهند.»[5] بنابراین با برنامه ­های رشد و پرورش کودکان و نیز روانشناسی تعلیم و تربیت، کودکان از فضای بیرونی به فضای درونی و خصوصی داخل خانه منتقل شدند.

نتایج پژوهش انجام شده در مورد سطح فعالیت کودکان در فضاهای شهری

در پژوهش ظرفیت­ های فیزیکی و اجتماعی محله و فعالیت های فراغتی کودکان 10 تا 12 ساله تهران که در سال 1395 انجام شد، 364 کودک مورد بررسی کمی قرار گرفتند. میانگین فعالیت های کودکان در چهار بعد مکان فعالیت، سطح فعالیت فیزیکی، زمان فعالیت و ثبات حاکی از آن است که فعالیت داخل خانه کودکان بیش از سایر فعالیت ها بوده است. همچنین ظرفیت ­های محله و فعالیت ­های خارج از خانه کودک رابطه مستقیم و معناداری دارند و با افزایش ظرفیت­ های فیزیکی و اجتماعی محله، فعالیت خارج از خانه کودکان با شدت 154/ 0 افزایش می­ یابد.

بر اساس مصاحبه ­های انجام شده با کودکان 10 تا 12ساله سه منطقه 3 و 11 و 18 شهر تهران بسیاری از کودکان تحت مطالعه در فضای داخل خانه به فعالیت می پرداختند والدین برخی کودکان ترجیح می دادند فرزندانشان در فضای داخل خانه خودشان و یا در منزل همسایه ها باشند. این کودکان به ندرت در فضای کوچه و پارک بدون بزرگترها حضور می­ یافتند. این در حالی است که کودکان فعالیت آزادانه و به دور از نظارت مستقیم والدین در فضای کوچه و پارک را ترجیح می­ دادند و از اینکه فضای مناسبی برای فعالیت فعالانه و پرجنب و جوش آنها وجود نداشت و یا به تنهایی نمی­ توانستند به این اماکن دسترسی داشته باشند، ناراحت بودند.

بعلاوه بیشترین فعالیت ساختاریافته کودکان منوط به کلاس های زبان بود و در بسیاری از مواقع کودکان انتخاب و نظر والدین خود را صحیح ­تر از نظر خود می­ پنداشتند و بر این باور بودند که والدینشان بهتر می ­دانند. در نتیجه همه ساختارهای موجود آگاهانه و ناآگاهانه سعی در ساختن فرزندانی که در آینده بزرگسالانی موفق باشند، داشتند و اولین قدم در این راه حذف کودکان از فضاهای ناشناخته عمومی و نظارت بر آنان در خانه و یا در کلاس‌های مختلف بود.

مهم‌ترین موانعی که کودکان به آن اشاره کرده‌اند:

نیازهای کودکان و فضاهای شهری

محدودیت های کمبود فضایی که کودکان امروز با آن مواجه ند؛ چه پیامدهایی دارد؟

پيامد اين محدوديت آن است كه كودكان امروز ايران بيشتر در محیط هایی رشد می­ کنند كه برايشان خسته كننده است؛ محیط هایی نظیر مدارس و کلاس های فوق برنامه كه امكان نظارت مستقیم بزرگسالان بر آنها وجود دارد. کودکان به جای تجربه محيط و ماجراجويي در دنياي پيرامون، در جستجوي هيجان ها تخيّل، افسانه ­ها و تقليد از تلويزيون و بازی های کامپيوتري هستند. به این ترتیب آنها «دوران كودكي تصنعي» را كه بزر گسالان برایشان ساخته اند، سپري می‌کنند.

نتايج قهري شیوه­ های زیست امروز و خصوصیت شهرهاي كنوني، موجب بروز پدیده‌هایی نظير:

نیازهای کودکان و فضاهای شهری

كودكاني كه در محيط‌هايي با كيفيّت پا یین از نظر تحرك، انعطا ف‌پذيري و فعاليّت آزاد زندگي می‌كنند، به تدريج تبديل به مصر ف‌كنندة افكار خواهند شد، نه توليدكننده.

تامین امنیت کودکان و ایجاد شرایط برای حضور آنها در فضای شهری

ساختار مناسب یک فضای شهری می­تواند عاملی برای برقرای امنیت محله و در نتیجه افزایش امکان فعالیت کودکان در این فضا باشد. یکی از صاحبنظران به نام جیسون، از چشم ­های ناظر بر خیابان که غیرمستقیم امنیت فضا را تأمین می ­کند، به عنوان مهم ترین عامل برای حضور کودکان در فضای شهری یاد می­کند. معتقد است که پارکهای محصور و خالی از جمعیت کسل کننده­اند ولی فضاهای جذاب چشم های ناظر بر خیابان را به سمت خود جلب می­ کنند و باید بنای بسته ساختمان ها رو به خیابان نباشد تا افراد ترغیب شوند که به خیابان نگاه کنند. مغازه دارها و همسایه ­ها هم چشمان ناظر خیابان هستند که می­ توانند امنیت این فضا را برای فعالیت کودکان فراهم کنند. به علاوه در بسیاری از شهرهای پیشرفته، شهر دلخواه کودکان از منظر خود کودکان مورد توجه قرار می­ گیرد و چه بسا کودکان می ­توانند عاملانی فعال در سیاست گذاری­ های شهری باشند.

مؤلّفه‌های كيفي فضاي باز شهرها که موجب ارتقاي تعامل كودك با فضاي باز شهرها می‌شود:

نیازهای کودکان و فضاهای شهری

سخن پایانی

با توجه به اهمیت فضای بازی و تفریح و تجربه دوران کودکی در شکل‌گیری شخصیت اجتماعی و معنوی و خلاق و مولد و دوستدار طبیعت و دارای احساس تعلق به جامعه و فرهنگ و محیط زیست؛ به نظر می رسد لازم است کیفیت فضاهای شهری‌مان را در تعامل با كودك ارتقا یابد. بهره‌گيري از آموزه‌های معماري سنّتي و پيشينة فرهنگي كشورمان، بازآفريني مجدّد مفهوم نگرش به كودك و شهر و نیز ارتقای كيفيّت فضاي باز شهرها به «مكان » دوستدار و پذيراي كودك از مهم ترین ملزومات آن است.

پژوهش خبری //فریفته هدایتی

———————-

[1]- کارشناس ارشد جامعه شناسی

[2] – دانشیار دانشگاه الزهراء، دکتری جامعه شناسی

[3] – این پژوهش با عنوان “ظرفیت های فیزیکی و اجتماعی محله و فعالیت‌های فراغتی کودکان” از سوی نگارندگان در چهارمین همایش پژوهشهای اجتماعی و فرهنگی در دی ماه 96 ارائه شده است.

Egretta Sutton & Kemp, 2002:17. 1

[5] – منصوري امير و مينو قره بيگلو ، كيفيتّ فضاي باز شهري در تعامل با كودكان، فصلنامه علمي پژوهشي مطالعات شهر ایرانی اسلامی شماره ششم زمستان 1390