دورهمی یلدایی کودکان در آغوش سنت‌ها/ از نقالی تا شاهنامه‌خوانی

به گزارش کودک پرس، سلسله جشن‌های شب یلدا در مراکز فرهنگی و هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان لرستان برگزار شد تا کودکان امروز با آداب، سنت‌ها و آیین‌های کهن لرستان آشنا شوند و فرصتی برای زنده ماندن سنت‌هایی که ریشه در فرهنگ مردم این دیار دارد، فراهم شود.

در این جشن‌ها که با مشارکت کودکان و نوجوانان برگزار شد، آیین‌های سنتی و باستانی ازجمله شاهنامه‌خوانی، چهل سرو، نقاله خوانی و … اجرا شد. برگزاری مسابقات فرهنگی، هنری و ورزشی نیز شادی و نشاط کودکان را در این جشن‌ها چند برابر کرد و پذیرایی از کودکان با «گندم شیره» آجیل مخصوص لرستانی‌ها در شب یلدا، رونق‌بخش دورهمی یلدایی کودکان شد.

در شهرستان بروجرد نیز کودکان و نوجوانان با حضور در خانه‌های تاریخی این شهر ازجمله خانه «افتخار الاسلام» به اجرای برنامه‌های ویژه شب یلدا پرداختند.

لرستان به‌عنوان مهد فرهنگ و تمدن همواره مجال بروز سنن و آداب خاص منطقه خود بوده است و شب یلدا نیز که در این استان به شب چله یا «اول قاره» نامیده می‌شود ازجمله شب‌هایی است که در این استان همواره همراه با آداب ویژه‌ای بوده است.

سنت‌هایی که در میان انبوه شبکه‌های اجتماعی فراموش می‌شوند

شاهنامه‌خوانی از گذشته‌های دور تاکنون از آئین و رسوم رایج در میان بختیاری‌ها بوده است به‌طوری‌که شاهنامه معمولاً به دست بزرگ ایل و در پایان به دست بزرگ خانواده خوانده می‌شده است و همواره جوانان در ایل‌های بختیاری سعی در یادگیری و از برکردن آن داشتند زیرا افتخار بسیار بزرگی در میان این قوم محسوب می‌شده است.

دلیل اصلی جذابیت شنیدن شاهنامه‌خوانی در آن بود که نقالان با طرز بیان خاص، تکیه‌کلام‌ها، حرکات و تا حدودی نقش قهرمانان را بازی کردن، تأثیر داستان را صدچندان می‌کردند.

پیش از رواج رادیو و تلویزیون و دیگر ابزارهای سرگرم‌کننده امروزی، کالای جذاب شاهنامه‌خوان و نقال بازگوکننده داستان‌های حماسی و پهلوانی که شاید از میان شاگردان آن‌ها تنها چند نفر باقی‌مانده باشند، بیشتر خریدار داشت اما امروز این کار کمتر خریدار دارد و جای خود را به رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی پیام‌رسان داده است.

نقالان به‌خوبی می‌دانند که کجای داستان برای شنونده هیجان‌انگیز بوده و چگونه می‌توانند این لحظه را مهیج‌تر کنند. ایجاد وقفه در نقل و کش دادن موضوع، بالا و پایین آوردن و لرزاندن صدا، به‌خصوص دست برهم زدن و پا بر زمین کوفتن و در کل نگه‌داشتن شنونده در حالت تعلیقی مطبوع، از مهارت‌های خاص این داستان‌گویان محبوب بوده است.

در شب‌های دراز زمستان کار نقل رواج بسیار داشت و نقالان داستان‌های ابومسلم، داراب نامه و سمک عیار را با چاشنی‌هایی از شعر و آواز حکایت می‌کردند و به‌تدریج به منابع دیگری روی آورده و در این میان شاهنامه فردوسی بیش از همه موردتوجه قرار می‌گرفت و در شاهنامه نیز داستان رستم و سهراب مهم‌ترین مقام را داشت و امروز نیز داستان «سهراب کشی» شهرت بسیاری دارد.

و اما بختیاری‌ها از قدیمی‌ترین اقوامی هستند که شاهنامه‌خوانی در شب‌های ویژه به‌خصوص شب یلدا در میان آن‌ها رواج داشته است به‌طوری‌که در «شب چله» بنا بر یادمان‌هایی نیکوی کهن در زمستان‌ها از کرسی‌های سنتی چوبی که در زیر آن زغال داغ قرار داشت بهره می‌گرفتند و لحاف سنتی بزرگی با نقش‌های ترنج روی آن می‌انداختند و در سینی بزرگی به نام «مجمع» انواع تنقلات مانند گردو، کشمش، بادام، سنجد را می‌گذاشتند و پای شاهنامه‌خوانی بزرگان ایل می‌نشستند.

به‌هرحال این سنت دیرین هنوز هم در برخی از مناطق شهرستان‌های بختیاری نشین لرستان استمرار دارد ولی آنچه باید به آن توجه شود آن است که این سنت به‌رغم حضور برخی از شاهنامه‌خوانان فعال دیگر رونق گذشته را ندارد و باید احیای این سنت کهنه لرها موردتوجه قرار گیرد.

امشو اول قاره…

یلدا در لرستان آئین‌های رایج دیگری را نیز دارد که از گذشته‌های دور تاکنون موردتوجه مردمان این دیار بوده و به‌مرور زمان کمرنگ شده است.

در شب یلدا پشت‌بام منازل شهرهای استان مملو از کودکان و نوجوانانی است که با شور و شوق فراوان عبارت «امشو اول قاره…» (امشب شب یلدا است) را در شهر طنین‌انداز می‌کنند و شب یلدا را با هیاهوی دیدنی خود زینت می‌بخشند.

این نوجوانان با تاریک شدن هوا به‌صورت دو نفره یا دسته‌جمعی به پشت‌بام منازل همسایه رفته و شالی یا دستمالی را به حیاط منزل آویزان می‌کنند و با سردادن شعار جمعی «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحب‌خانه می‌خواهند میوه و تنقلات شب یلدا را در شال آن‌ها بریزد.

این سنت ویژه که می‌تواند مجالی برای شریک شدن همسایه‌ها در شادی و سرور شب یلدا باشد، این روزها به فراموشی سپرده‌شده است؛ شاید برگزاری جشن‌های شب یلدا از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بار دیگر احیاگر سنت‌های دیرینه مردم این دیار باشد.

فال «چل سرو»، سرگرمی شب یلدا مردمان لر

از دیگر آداب مرسوم و دیدنی در شب یلدا در لرستان نوعی فال است، نه با مفاهیم و اعتقادات خرافی رایج در دیگر فال‌ها که از آن به‌عنوان «چل سرو» (چهل سرود) یاد می‌شود.

آداب چل سرو بدین گونه است که گروهی از بزرگان خانواده در شب یلدا دورهم می‌نشینند و پس از نیت و صلوات و استعانت از باری‌تعالی، یک نفر، مأمور به دست گرفتن تسبیحی چهل دانه می‌شود و دور از دیگران می‌نشیند و چند دانه اول را بانام مبارک الله، محمد و علی جدا می‌کند و سپس جمعی که بیشتر از افراد باتجربه هستند به‌نوبت شروع به خواندن بخشی از ابیات و اشعاری می‌کنند که به همین نام (چل سرو) معروف‌اند، و بیشتر به زبان شیوا و شیرین لکی هستند.

با خواندن هر قطعه فردی که تسبیح را در دست دارد یک‌دانه جدا می‌کند و به همین منوال افراد به‌نوبت قسمتی از سرو(سرود و تک‌بیت) را می‌خوانند و دانه‌های تسبیح جدا می‌شوند.

در این میان افرادی که «سرو» می‌خوانند از تعداد و چگونگی دانه‌های تسبیح بی‌اطلاع‌اند، تا اینکه با جدا شدن آخرین دانه یعنی چهلمین دانه تسبیح، فرد مأمور اعلام می‌کند که این دانه چهلم است و سرود و بیتی که چهلمین بیت بوده است با صدای بلند برای همه تکرار می‌شود و فرد آن بیت را تا به آخر می‌خواند و دیگران به تفسیر و توضیح این بیت می‌پردازند.

هر بیت داری تعبیر و تفسیر خاصی است که برای دیگران روشن است. در چل سرو ابیات دارای تعابیر منفی و مثبت به‌موازات هم خوانده می‌شود و طبق اقبال و طالع هر کس بیت خاصی دردانه چهلم می‌افتد، که همان فال فرد است.

چند نمونه از ابیات چل سرو به این شرح است:

خدات و بین ده دو گل ژ وهار / اول اسب و زین دوم ژن و مال (خداوند به تو دو گل بهاری عنایت کند / اول اسب چابک، دوم زن و زندگی)

تَلی ژ زلفت پاونی پامه / گری نوینمت آخر دنیامه (تاری از زلفت یار، پاهایم را زنجیر کرده است / به‌طوری‌که اگر لحظه‌ای او را نبینم برایم آخر دنیاست)

سوزه سیلم که لویی بِکه زرد / حکیمم تو بین کی من داشتم درد (ای سبزه رو نگاهم کن که رخسارم به زردی گراییده است / اگر تو حکیم من باشی من دردی نخواهم داشت)

«چهل سرو» هنوز در میان بسیاری از خانواده‌های لرستانی رایج است و بزرگ‌ترهایی که شعرها و ابیات مخصوص «چهل سرو» را به خاطر دارند، با جمع‌کردن خانواده دور یکدیگر، این سنت ویژه مردم لرستان را رونق می‌بخشند؛ خوشبختانه کتاب‌های ویژه ابیات «چهل سرو» نیز از سوی فعالان فرهنگی و نویسندگان لرستانی چاپ‌شده که این موضوع خود می‌تواند مجالی برای یادگیری ابیات توسط نسل امروز باشد و اجازه فراموش‌شدن ابیات پرمحتوای لری را ندهد.

«گندم شیره»، آجیل شب یلدا لرستانی‌ها

از دیگر آداب لرستانی‌ها در بلندترین شب سال درست کردن «گندم شیره» است. برای درست کردن «گندم شیره» گندم را در شیر خیسانده، سپس زردچوبه و نمک را با آن مخلوط کرده و آن را روی ساج (تابه) برشته می‌کنند و همراه خلال بادام، گردو، پسته، کشمش، سیاه‌دانه و کنجد مخلوط می‌کنند و در شب یلدا می‌خورند.

به‌هرحال شب یلدا با همه آداب‌ورسوم خود همواره مجالی برای دیدوبازدید و صله ارحام بوده است و این سنت‌ها را شاید بتوان زمینه‌ساز گرد هم آمدن و سپری کردن اوقاتی خوش در بلندترین شب سال در میان خانواده‌های ایرانی دانست.

نهادهای فرهنگی و هنری نیز که همواره دغدغه زنده نگه‌داشتن آداب و سنت‌های ویژه ایرانی‌ها در ایام خاص سال رادارند، با اجرای برنامه‌های ویژه و مشارکت دادن کودکان و نوجوانانی که کمتر از این سنت‌ها اطلاع دارند، سعی بر احیا کردن آیین‌های فراموش‌شده دارند.

یلدا نماد ارزش ثانیه‌هاست. ثانیه‌هایی که برای طولانی شدنش جشن می‌گیریم و بیدار می‌مانیم تا گذرش را لمس کنیم…اما ارزش ثانیه‌ها به حس دیدن و لمس کردن نیست. ارزش ثانیه‌ها به باهم بودن و به یاد هم بودن است. یلدا، روزی یلداست که برکت سفره‌هایمان را تقسیم و بودنمان را در کنار هم و باهم تجربه کنیم.